Chụp cắt lớp vi tính (CT scan)
Chụp CT là gì?
Chụp cắt lớp vi tính hay chụp CT (computed tomography) là xét nghiệm hình ảnh giúp bác sĩ phát hiện bất thường và chấn thương các cơ quan trong cơ thể. Về cơ bản, chụp CT tương tự X–quang. Tuy nhiên, phương pháp này có thể cho ra hàng chục đến hàng trăm bức ảnh cơ quan và bộ phận của bệnh nhân thay vì chỉ một phim 2D như X–quang.
Chụp CT cho phép bác sĩ quan sát những khu vực mà X–quang thông thường không thể khảo sát như các cấu trúc cơ thể chồng lấp lên nhau với mức độ chi tiết từng cơ quan. Ngoài ra, thuật ngữ CAT (computed axial tomography) cũng dùng để chỉ xét nghiệm chụp CT.
Cơ chế hoạt động
X-quang sử dụng chùm tia bức xạ cố định. Tuy nhiên, trong chụp CT, chùm tia bức xạ có thể xoay nhờ động cơ quay của máy. Ngoài ra, máy CT có hệ thống bàn bao gồm giường có thể điều chỉnh vị trí thích hợp.
Trong quá trình chụp CT, bệnh nhân nằm trên giường và di chuyển từ từ qua máy. Đồng thời, bộ phận phát tín hiệu bắn chùm tia X hẹp xuyên qua cơ thể và các cơ quan hấp thụ một phần. Sau đó, lượng bức xạ còn lại được ghi nhận bởi bộ phận thu nhận tín hiệu (detector) đặt đối diện nguồn phát tia X và truyền về máy tính tạo ra hình ảnh.
Sau mỗi chu kỳ xoay của tia X, hình ảnh mặt cắt bộ phận của bệnh nhân được tạo ra. Độ dày của mô và cơ quan trong mỗi ảnh khoảng 1–10mm tùy thuộc vào loại máy CT. Những hình ảnh này có thể xem riêng lẻ hoặc xếp chồng tạo phim ảnh 3D của cơ quan cần khảo sát. Do đó, chụp CT có tính chi tiết và độ chính xác cao.
Phạm vi khảo sát
Những vị trí cơ thể và các bất thường, chấn thương có thể phát hiện thông qua chụp CT bao gồm:
- Não: u não, tụ máu do chấn thương hoặc tự phát, đột quỵ, phù nề, nứt sọ, vôi hóa, dị dạng động/tĩnh mạch, não úng thủy, viêm xoang
- Cổ: bướu cổ, khối u lành tính, nhân tuyến giáp, bệnh hạch bạch huyết
- Ngực: ung thư di căn hoặc khối u lành tính, các vấn đề về phổi (viêm phổi, lao, thuyên tắc và chấn thương phổi), vỡ thực quản, nuốt dị vật, xơ nang
- Ổ bụng: khối u nguyên phát/di căn, áp xe, viêm túi mật, viêm ruột thừa, viêm tụy, sỏi thận, tắc nghẽn do dị vật
- Cột sống và xương: gãy hoặc tổn thương, thoái hóa, viêm tủy xương, bất thường khớp và đĩa đệm
Ngoài ra, nội soi kết hợp chụp CT dùng để chẩn đoán bệnh đại tràng và ung thư giai đoạn đầu với độ nhạy và đặc hiệu cao. Đối với người đã và đang hút thuốc trong độ tuổi 55–80 tuổi, bác sĩ có thể chẩn đoán ung thư phổi bằng CT phát xạ thấp. Chụp cắt lớp vi tính còn có thể hướng dẫn bác sĩ đến các cơ quan khác nhau để lấy mô sinh thiết hoặc điều hướng thần kinh nhằm loại bỏ khối, sinh thiết mô não trong quá trình phẫu thuật.
Chụp CT với thuốc cản quang
Một số trường hợp bác sĩ cần quan sát rõ các cơ quan, do đó thuốc cản quang có thể được chỉ định. Thông thường, thuốc truyền vào cơ thể bệnh nhân bằng tiêm tĩnh mạch hoặc đường uống. Từ đó, hình ảnh hiện trên phim rõ ràng và chi tiết hơn. Sau 24 giờ, thuốc cản quang được đào thải ra ngoài thông qua nước tiểu.
Lưu ý khi thực hiện chụp CT có thuốc cản quang
- Xét nghiệm máu: bệnh nhân có thể cần thực hiện xét nghiệm máu nhằm đảm bảo các thành phần của thuốc cản quang an toàn đối với sức khỏe.
- Chế độ ăn uống: kiểm soát loại thức ăn và nước nạp vào cơ thể bệnh nhân trong 4 giờ trước khi thực hiện chụp CT. Những loại thức uống trong suốt giúp ngăn ngừa buồn nôn khi cơ thể dung nạp thuốc cản quang.
- Dị ứng thuốc: một số bệnh nhân dị ứng với thuốc cản quang (có chứa iot). Thuốc steroid và kháng histamin có thể được dùng trước khi chụp CT (theo chỉ định của bác sĩ). Thuốc cản quang dùng trong CT và MRI có nhiều loại. Do đó, bệnh nhân có thể dị ứng với một số loại nhất định.
Làm gì trước khi thực hiện chụp CT?
Trước khi tiến hành chụp CT, bệnh nhân có thể cần thực một số điều sau:
- Trao đổi và lên kế hoạch với bác sĩ về thủ thuật
- Không ăn trong vòng 4 giờ trước khi chụp CT
- Chỉ uống dung dịch trong suốt (nước, nước trái cây hoặc trà) trước xét nghiệm 2 giờ
- Trang phục thoải mái, không đeo trang sức và phụ kiện bằng kim loại trong khi chụp
Các yếu tố gây nhiễu kết quả CT
Kết quả CT không thể dùng để chẩn đoán khi bị che khuất. Những vật thể bằng kim loại bao gồm mảnh cấy ghép nha khoa, mảnh đạn, kẹp phẫu thuật, máy điều hòa nhịp tim và khuyên trên cơ thể có thể gây ra hiện tượng xảo ảnh (streak artifacts). Xảo ảnh là những vệt sáng trong hình ảnh dẫn đến che khuất các cơ quan. Từ đó, bác sĩ khó khăn trong quá trình hình dung và đánh giá bệnh lý.
Đối với hiện tượng xảo ảnh, thuật toán giảm nhiễu ảnh do kim loại MAR (metal artifact reduction algorithms) được dùng làm cải thiện chất lượng phim chụp.
Ngoài ra, chất cản quang sinh học truyền qua đường tĩnh mạch chứa chất đánh dấu đồng vị phóng xạ iot. Do đó, thuốc có thể ảnh hưởng đến kết quả các xét nghiệm sinh hóa khác bao gồm khảo sát troponin, enzyme chuyển hóa angiotensin, chất điện giải. Chụp CT cũng không thể hiện thị đầy đủ dây chằng, tủy sống hoặc đĩa đệm.
Rủi ro khi chụp CT
Chụp CT có thể gây tổn thương mô do liên quan đến bức xạ ion hóa. Lượng bức xạ phát ra từ phương pháp này cao hơn 50 đến 1.000 lần so với X–quang. Người ta ước tính mỗi 1,0 mSv (mSv là đơn vị đo lượng bức xạ ion hóa do cơ thể hấp thụ) gây ra 5% nguy cơ phát triển ung thư. Cụ thể, một bệnh nhi thực hiện 1000 lần chụp CT sẽ phát triển 1 bệnh ung thư gây tử vong. Các cơ quan của trẻ nhỏ dễ bị tổn thương và các bất thường do bức xạ gây ra kéo dài suốt đời. Do đó, nguyên lý ALARA (as low as reasonably achievable) cần được tuân thủ. Nguyên lý này bảo đảm liều chiếu xạ đối với nhân viên bức xạ và bệnh nhân được giữ tại mức thấp nhất và có khả năng đạt được một cách hợp lý.
Phụ nữ mang thai cần trao đổi ý kiến với bác sĩ trước khi thực hiện xét nghiệm. Chụp CT vùng chậu và bụng có thể khiến thai nhi tiếp xúc với bức xạ.
Thuốc cản quang có thể gây dị ứng, tuy nhiên mức độ thường nhẹ như nổi mẩn ngứa. Tuy nhiên, một số trường hợp nghiêm trọng có thể dẫn đến co thắt khí quản và sốc phản vệ.
Lời kết
Nhìn chung chụp CT là phương pháp chẩn đoán hình ảnh tương đối an toàn và chính xác, nên phương pháp này hiện nay được ứng dụng rộng rãi tại các bệnh viện và cơ sở y tế. Đối với trẻ em hoặc phụ nữ mang thai, liều lực bức xạ có thể được điều chỉnh hợp lý nhằm loại trừ các nguy cơ ảnh hưởng sức khỏe hoặc những vấn đề khác. Bệnh nhân nên trao đổi cặn kẽ với bác sĩ trước khi tiến hành chụp CT.
References
- Cleveland Clinic. CT (Computed Tomography) Scan. Retrieved 11 August 2023 from https://my.clevelandclinic.org/health/diagnostics/4808-ct-computed-tomography-scan
- U.S National Library of Medicine. CT scan. Retrieved 11 August 2023 from https://medlineplus.gov/ency/article/003330.htm
- National Library of Medicine. CT Scan. Retrieved 11 August 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK567796/
- National Library of Medicine. CT Scan. Retrieved 11 August 2023 from https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33620865/
- Centers for Disease Control and Prevention. CT-Scans. Retrieved 11 August 2023 from https://www.cdc.gov/nceh/radiation/ct_scans.html
- American Cancer Society. CT Scan for Cancer. Retrieved 11 August 2023 from https://www.cancer.org/cancer/diagnosis-staging/tests/imaging-tests/ct-scan-for-cancer.html
- KidsHealth. CT (CAT) Scans. Retrieved 11 August 2023 from https://kidshealth.org/en/parents/ct-scans.html
- Mayo Clinic. CT scan. Retrieved 11 August 2023 from https://www.mayoclinic.org/tests-procedures/ct-scan/about/pac-20393675