Bệnh Hemoglobin E (HbE)
Hemoglobin E (HbE) là một biến thể của bệnh thiếu máu di truyền phổ biến trên những người gốc Đông Nam Á. Cơ thể người bệnh xuất hiện phiên bản hemoglobin bất thường, từ đó người bệnh có triệu chứng thiếu máu nhẹ và một số vấn đề sức khỏe không quá nghiêm trọng.
Biểu hiện lâm sàng
Phần lớn người bệnh không biểu hiện triệu chứng lâm sàng ra bên ngoài nên Hemoglobin E (HbE) được xem là bệnh lành tính. Thông thường khi vừa chào đời, máu trẻ sơ sinh chứa hemoglobin F—huyết sắc tố thai nhi có khả năng vận chuyển oxy cung cấp cho cơ thể, do đó trẻ không biểu hiện triệu chứng bệnh. Tuy nhiên khi trẻ lớn lên, lượng hemoglobin F giảm dần và hemoglobin E tăng lên, nên trẻ thiếu máu nhẹ trong vài tháng đầu đời.
Ngoài ra, một số triệu chứng Hemoglobin E hiếm gặp khác bao gồm:
- Mệt mỏi
- Khó thở
- Vàng da
Thông thường, gen gây bệnh hemoglobin E được truyền từ cha hoặc mẹ, do đó quá trình kết hợp các khiếm khuyết này tạo ra nhiều dạng bệnh khác nhau bao gồm:
Hemoglobin E
Bệnh nhân thừa hưởng cả 2 gen bệnh hemoglobin E từ bố và mẹ. Người ta ghi nhận các trường hợp trẻ mang cả 2 bản sao của gen hemoglobin E đột biến thường xuất hiện triệu chứng thiếu máu tán huyết nhẹ và kích thước lá lách to hơn bình thường.
Hemoglobin E/thalassemia
Người mắc hemoglobin E/β-thalassemia thừa hưởng một gen bệnh hemoglobin E từ bố hoặc mẹ và một gen bệnh β-thalassemia từ người còn lại. Hemoglobin E/β-thalassemia là một dạng bệnh nặng, hiện nay bệnh vẫn chưa có phương pháp chữa trị hiệu quả. Các dấu hiệu và triệu chứng lâm sàng có thể khác nhau nhưng thường bao gồm chậm phát triển, lách và gan to, vàng da, bất thường xương và các vấn đề tim mạch.
Hemoglobin E kèm hồng cầu hình liềm
Người mắc bệnh hemoglobin E kèm hồng cầu hình liềm mang gen bệnh hemoglobin E thừa hưởng từ bố hoặc mẹ và gen tạo hemoglobin S từ người còn lại. Bệnh tiến triển nghiêm trọng theo thời gian với biểu hiện thiếu máu hồng cầu hình liềm từ nhẹ đến trung bình, từ đó bệnh nhân có nguy cơ cao nhiễm trùng hoặc các cơn đau khác.
Độ phổ biến
Hemoglobin E là bệnh huyết sắc tố phổ biến thứ 3 trên toàn thế giới (sau hemoglobin A và hemoglobin S), bệnh xuất hiện chủ yếu tại các nước Đông Nam Á như Campuchia, Lào, Việt Nam và Thái Lan. Tỉ lệ mắc bệnh tại các nước này hơn 15%.
Trong đó, số ca hemoglobin E/β-thalassemia đáng chu ý với khoảng 3.000 trẻ mắc bệnh khi sinh ra mỗi năm tại Thái Lan và khoảng 100.000 bệnh nhân đang được điều trị. Trước đây, hemoglobin E/β-thalassemia tại Bắc Mỹ hoặc Châu Âu rất hiếm nhưng hiện nay biến thể này đã trở thành dạng phổ biến nhất, do đó bệnh được bổ sung vào nhiều chương trình sàng lọc sơ sinh.
Nguyên nhân
Đột biến thay thế axit amin glutamic thành lysin tại vị trí 26 trên gen HBB (β6Glu→Lys) tạo ra bản sao gen gây ra Hemoglobin E. Gen HBB mang thông tin tổng hợp chuỗi beta-globin, đây là tiểu đơn vị của hemoglobin trong các tế bào hồng cầu. Trên người trưởng thành, hemoglobin bình thường bao gồm hai tiểu đơn vị beta-globin và hai tiểu đơn vị alpha-globin. Mỗi tiểu đơn vị protein này có khả năng gắn với một phân tử chứa sắt tại vị trí trung tâm để hemoglobin liên kết với phân tử oxy, sau đó hemoglobin tham gia vào quá trình vận chuyển oxy từ phổi đến các mô trên khắp cơ thể.
Đột biến thay thế β6Glu→Lys trên gen HBB tạo ra protein beta-globin với số lượng ít hoặc không hoạt động, nên chuỗi globin bị mất cân bằng, từ đó quá trình phát triển bình thường của hồng cầu bị gián đoạn. Cơ thể thiếu các tế bào hồng cầu trưởng thành nên lượng oxy không đủ cung cấp đến các mô, cơ thể không được đáp ứng nhu cầu năng lượng cần thiết, từ đó các triệu chứng của bệnh hemoglobin E khởi phát.
Chẩn đoán
Trong vòng 48 giờ sau khi sinh, trẻ được lấy máu gót chân để thực hiện sàng lọc sơ sinh nhằm phát hiện Hemoglobin E và các bệnh lý khác.
Nếu kết quả sàng lọc sơ sinh cho thấy nguy cơ cao mắc bệnh Hemoglobin E, bác sĩ sẽ cho em bé làm thêm xét nghiệm để làm rõ. Điều quan trọng cần lưu ý là kết quả sàng lọc nguy cơ cao không đồng nghĩa với kết luận em bé mắc bệnh. Kết quả nguy cơ cao có thể do mẫu máu ban đầu được thu quá ít hoặc quá sớm. Tuy nhiên, cha mẹ nên nhớ đưa trẻ tái khám theo đúng lịch hẹn để làm xét nghiệm xác nhận. Nếu không được điều trị, Hemoglobin E có thể ảnh hưởng sức khỏe của trẻ rõ rệt ngay sau khi sinh, xét nghiệm tiếp theo phải được tiến hành càng sớm càng tốt để xác định xem liệu trẻ có mắc bệnh hay không.
Xét nghiệm tiếp theo bao gồm kiểm tra mẫu máu của em bé để tìm dấu hiệu của Hemoglobin E. Bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm điện di hemoglobin hoặc đo nồng độ ferritin để xác định xem bé có mắc bệnh hay không. Đôi khi, bác sĩ có thể kết hợp thêm xét nghiệm di truyền nhằm có kết quả rõ ràng hơn.
Điều trị
Thông thường, Hemoglobin E không biểu hiện triệu chứng bệnh nghiêm trọng nên không cần điều trị. Trường hợp thiếu máu nhẹ có thể bổ sung axit folic.
Tuy nhiên, Hemoglobin E/thalassemia thường gây ra các triệu chứng thiếu máu nghiêm trọng hơn nên cần có phác đồ điều trị chuyên biệt. Các chỉ số lâm sàng và huyết học khác nhau giữa từng bệnh nhân mắc Hemoglobin E/thalassemia và triệu chứng bệnh có xu hướng tiến triển theo thời gian. Ngoài ra, cơ chế gây bệnh vẫn chưa được nghiên cứu rõ khiến quá trình kiểm soát và điều trị nhóm bệnh này trở nên khó khăn. Một số liệu pháp đang được ứng dụng bao gồm:
Truyền máu
Thông thường sau khi phát hiện bệnh nhân thiếu máu, bác sĩ sẽ chỉ định truyền máu. Tuy nhiên, phương pháp này không hoàn toàn hữu hiệu cho mọi trường hợp. Hiện nay, nồng độ hemoglobin ổn định có thể là yếu tố quan trọng để các bác sĩ quyết định những bệnh nhân nào cần chỉ định truyền máu thường xuyên. Ít nhất 6 tháng trước trước bắt đầu truyền máu, bệnh nhân cần được theo dõi quá trình tăng trưởng, phát triển giới tính, triệu chứng thiếu máu và kích thước lá lách. Phương pháp tiếp cận này tránh được những tình huống trẻ mắc Hemoglobin E/thalassemia biểu hiện các biến chứng cấp tính.
Phẫu thuật cắt lách
Hiện nay, phẫu thuật cắt lách có thể mang lại một số lợi ích cho bệnh nhân Hemoglobin E/thalassemia, nhưng một nghiên cứu khác lại cho thấy tỉ lệ mắc bệnh và tử vong cao do nhiễm trùng sau khi thực hiện. Vì vậy, bệnh nhân cần thăm khám nhằm tìm ra phương pháp điều trị phù hợp.
Liệu pháp thải sắt
Bệnh nhân truyền máu thường xuyên có thể sử dụng kết hợp liệu pháp điều trị thải sắt theo hướng dẫn của bác sĩ. Xét nghiệm kiểm tra nồng độ ferritin tạo điều kiện thuận lợi trong điều trị HbE. Liệu pháp thải sắt có thể cần thiết cho một số bệnh nhân mắc bệnh Hemoglobin E/thalassemia do hấp thu sắt quá mức tại ruột tuy nhiên vẫn cần nghiên cứu thêm.
Dạng di truyền
Thiếu máu Hemoglobin E di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, bệnh chỉ biểu hiện khi có cả hai bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng bố mẹ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.
Phòng ngừa
Thiếu máu hemoglobin E di truyền lặn do đột biến gen HBB , cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.
Các tên gọi khác
- Hemoglobin E disease
- Hemoglobin E Thalassemias
References
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Hemoglobin E disease. Retrieved 06 October 2023 from https://rarediseases.org/gard-rare-disease/hemoglobin-e-disease/
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. HEMOGLOBIN--BETA LOCUS; HBB. Retrieved 06 October 2023 from https://www.omim.org/entry/141900
- National Library of Medicine. The Hemoglobin E Thalassemias. Retrieved 06 October 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3405827/
- Baby’s First Test. Hemoglobinopathies. Retrieved 06 October 2023 from https://www.babysfirsttest.org/newborn-screening/conditions/hemoglobinopathies
- MSD Manuals. Hemoglobin E Disease. Retrieved 06 October 2023 from https://www.msdmanuals.com/professional/hematology-and-oncology/anemias-caused-by-hemolysis/hemoglobin-e-disease
- Orphanet. Hemoglobin E disease. Retrieved 06 October 2023 from https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?lng=en&Expert=2133
- Stanford Medicine. Hemoglobin E Trait. Retrieved 06 October 2023 from https://www.stanfordchildrens.org/en/topic/default?id=hemoglobin-e-trait-160-12#:~:text=HemoglobinEtraitisan,peopleofSoutheastAsiandescent.
- University of Rochester Medical Center. Hemoglobin E Trait. 06 October 2023 https://www.urmc.rochester.edu/encyclopedia/content.aspx?ContentTypeID=160&ContentID=12