Hội chứng Cushing
Hội chứng Cushing là hội chứng hiếm gặp liên quan đến nội tiết tố. Bệnh xảy ra do nồng độ hormone cortisol trong cơ thể cao trong mổ thời gian dài.
Cortisol đóng nhiều vai trò khác nhau trong cơ thể, nó giúp điều chỉnh huyết áp, giảm viêm và điều hoà hoạt động của tim và mạch máu. Cortisol còn giúp cơ thể chống lại căng thẳng và tham gia vào quá trình chuyển đổi protein, carbohydrate, chất béo thành năng lượng.
Cortisol được sản xuất ở tuyến thượng thận – hai tuyến nhỏ trên thận.
Biểu hiện lâm sàng
Triệu chứng lâm sàng biểu hiện không đồng nhất. Một số người bệnh biểu hiện nhiều triệu chứng trong khi những người khác hầu như không có bất kỳ triệu chứng nào. Do đó, bệnh khó phát hiện.
Bệnh tiến triển nghiêm trọng theo thời gian. Hầu hết, người mắc hội chứng cushing có các đặc điểm sau:
- Mặt tròn, đỏ, đầy đặn
- Tăng cân do tích mỡ nhiều vùng trung tâm và lưng trên, mặt, giữa vai (mỡ cánh tay, chân và mông giảm)
- Vết thương lâu lành, dễ bị nhiễm trùng
- Trẻ mắc hội chứng Cushing có xu hướng béo phì và phát triển chậm hơn những trẻ khác
Những thay đổi về da:
- Nhiễm trùng da
- Vết rạn da màu đỏ ở bụng, cánh tay, đùi và ngực
- Da mỏng, dễ bị bầm tím (đặc biệt là ở cánh tay và bàn tay)
Những thay đổi về cơ và xương:
- Đau lưng
- Tích mỡ giữa vai và trên xương đòn
- Gãy xương bất thường do loãng xương, ví dụ như gãy xương sườn, xương bàn chân
- Yếu cơ, đặc biệt là hông và vai
Phụ nữ mắc hội chứng Cushing có thể mọc nhiều lông hơn ở mặt, cổ, ngực, bụng và đùi. Chu kỳ kinh nguyệt không đều hoặc không có. Nam giới bị bệnh có thể giảm hoặc không ham muốn tình dục, rối loạn cương dương, giảm khả năng sinh sản.
Một số triệu chứng khác có thể gặp:
- Thay đổi tinh thần, ví dụ như trầm cảm, lo lắng, cáu kỉnh
- Suy nhược cơ thể
- Đau đầu
- Khát và đi tiểu nhiều
Biến chứng
- Tiểu đường tuýp 2
- Tăng huyết áp
- Tăng cholesterol và chất béo trung tính (tăng lipid máu)
- Xuất hiện máu đông ở chân và phổi
Độ phổ biến
Hội chứng Cushing nội sinh hiếm gặp, ước tính khoảng từ 40/1.000.000 - 70/1.000.000 người mắc bệnh. Bệnh thường gặp ở người lớn trong độ tuổi 30-50 nhưng cũng có thể xảy ra ở trẻ em. Tỷ lệ mắc bệnh ở nữ giới cao gấp ba lần nam giới.
Nguyên nhân
Hội chứng Cushing ngoại sinh
Hội chứng Cushing ngoại sinh do người bệnh dùng quá nhiều thuốc glucocorticoid hoặc thuốc corticosteroid (ví dụ như prednisone, dexamethasone và prednisolone). Cơ chế hoạt động của thuốc glucocorticoid tương tự với hormone cortisol tự nhiên trong cơ thể.
- Corticosteroid đường uống: điều trị các bệnh viêm nhiễm, ví dụ như viêm khớp dạng thấp, lupus và hen suyễn. Chúng cũng có thể được sử dụng để ngăn ngừa phản ứng thải trừ trong ghép nội tạng.
- Corticosteroid đường tiêm: điều trị đau khớp, viêm bao hoạt dịch và đau lưng do thoát vị đĩa đệm.
- Thuốc steroid dạng hít điều trị bệnh hen suyễn và kem bôi da steroid điều trị các bệnh về da như bệnh chàm thường ít gây ra hội chứng Cushing hơn là corticosteroid dạng uống. Tuy nhiên, ở một số người, những loại thuốc này có thể gây ra hội chứng Cushing, đặc biệt nếu dùng với liều lượng cao.
Hội chứng Cushing nội sinh
Hội chứng Cushing nội sinh phát triển do tuyến thượng thận sản xuất cortisol hoặc hormone vỏ thượng thận (ACTH) quá mức.
Trong những trường hợp này, hội chứng Cushing có thể liên quan đến:
- Khối u tuyến yên khối u lành tính của tuyến yên, nằm ở đáy não và có kích thước bằng hạt đậu. Tuyến yên tạo ra một số hormone, trong đó có hormone vỏ thượng thận (ACTH). Chúng truyền tín hiệu đến tuyến thượng thận để tạo ra cortisol. Các khối u tuyến yên sản xuất quá nhiều ACTH, dẫn đến tuyến thượng thận tạo ra cortisol quá mức. Loại bệnh này thường xảy ra ở phụ nữ, nó là dạng phổ biến nhất của hội chứng Cushing nội sinh.
- Khối u tiết ACTH hiếm gặp, khối u phát triển trong một cơ quan thường không sản xuất ACTH, cơ quan này sẽ bắt đầu tiết hormone này quá mức. Khối u có thể lành tính hoặc ác tính, chúng thường hiện diện ở phổi, tuyến tụy, tuyến giáp hoặc tuyến ức.
- Bệnh tuyến thượng thận nguyên phát khiến chúng sản xuất quá nhiều cortisol. Phổ biến nhất là u tuyến thượng thận, nhưng chỉ một phần nhỏ các u tuyến tạo ra cortisol dư thừa.
Chẩn đoán
Hội chứng Cushing nội sinh khó chẩn đoán hơn hội chứng Cushing ngoại sinh do các dấu hiệu và triệu chứng tương tự với các bệnh lý khác.
Khám sức khỏe
Thuốc glucocorticoid là nguyên nhân phổ biến gây ra bệnh. Bác sĩ có thể xem xét tất cả các loại thuốc người bệnh đang sử dụng nhằm xác định xem họ có đang dùng thuốc làm gia tăng nguy cơ mắc bệnh hay không. Đồng thời, khám sức khỏe tìm các dấu hiệu lâm sàng như mặt tròn, tích mỡ vùng vai và rạn da.
Xét nghiệm chẩn đoán
Xét nghiệm nước tiểu
Xét nghiệm đo nồng độ hormone cortisol từ mẫu nước tiểu của bệnh nhân trong khoảng 24 giờ. Nồng độ cortisol cao hơn bình thường cho thấy nguy cơ cao mắc hội chứng Cushing.
Xét nghiệm nước bọt
Mức cortisol thường tăng và giảm trong ngày. Ở những người không mắc hội chứng Cushing, mức cortisol giảm đáng kể vào buổi tối. Bằng cách phân tích nồng độ cortisol từ mẫu nước bọt nhỏ thu vào ban đêm, người ta có thể phát hiện nồng độ cortisol có quá cao hay không.
Xét nghiệm hình ảnh
Chụp CT hoặc MRI phát hiện khối u ở tuyến yên và tuyến thượng thận.
Lấy mẫu xoang cánh hoa
Xét nghiệm giúp xác định nguyên nhân của hội chứng Cushing bắt nguồn từ tuyến yên hay vị trí khác trên cơ thể. Đối với xét nghiệm, mẫu máu lấy từ các tĩnh mạch dẫn lưu tuyến yên (xoang petrosal).
- Đưa một ống mỏng vào vùng đùi trên hoặc vùng bẹn sau khi người bệnh dùng thuốc an thần và luồn vào xoang động mạch. Mức ACTH đo từ các xoang tĩnh mạch và từ mẫu máu lấy ở cẳng tay.
- Nếu mức ACTH cao hơn trong mẫu xoang, bệnh bắt nguồn từ tuyến yên. Nếu mức ACTH ở các xoang và cẳng tay bằng nhau, bệnh bắt nguồn ngoài tuyến yên.
Xét nghiệm ức chế dexamethasone liều thấp (LDDST)
Người bệnh sử dụng dexamethasone liều thấp (loại thuốc glucocorticoid) vào buổi tối hôm trước và lấy máu vào sáng hôm sau. Bác sĩ có thể sử dụng phương pháp LDDST khác. Người bệnh sử dụng dexamethasone 6 giờ/lần trong 48 giờ và lấy máu sau 6 giờ kể từ liều cuối cùng.
Thông thường, nồng độ cortisol trong máu giảm sau khi dùng dexamethasone. Nồng độ cortisol không giảm cho thấy hội chứng Cushing.
Khi kết quả xét nghiệm máu cho thấy nồng độ cortisol quá cao, bác sĩ có thể yêu cầu xét nghiệm tiếp theo, gọi là xét nghiệm ức chế dexamethasone – corticotropin.
Xét nghiệm ức chế dexamethasone - CRH
Xét nghiệm dexamethasone - CRH xác định cortisol dư thừa do hội chứng Cushing hay do nguyên nhân khác. Một số người có nồng độ cortisol cao liên tục nhưng không mắc hội chứng Cushing. Họ có thể bị hội chứng giả Cushing, tình trạng này gặp ở những người bị trầm cảm hoặc lo lắng, uống nhiều rượu, mắc bệnh tiểu đường với mức đường huyết thường quá cao hoặc béo phì.
Xét nghiệm này kết hợp giữa LDDST và xét nghiệm kích thích CRH - loại hormone được tạo ra ở vùng dưới đồi. CRH truyền tín hiệu cho tuyến yên để tạo ra ACTH, từ đó kích thích tuyến thượng thận tạo ra cortisol. Khi nồng độ cortisol tăng đủ, vùng dưới đồi tắt tín hiệu tạo CRH, do đó nồng độ ACTH và cortisol giảm xuống.
Người bệnh được tiêm CRH và uống dexamethasone. Nếu người bệnh mắc hội chứng giả Cushing, dexamethasone sẽ làm giảm mức ACTH và cortisol không cho chúng tăng lên. Nồng độ cortisol cao ngay trước khi tiêm CRH hoặc tăng cao trong quá trình xét nghiệm này cho thấy người này mắc hội chứng Cushing.
Điều trị
Hội chứng Cushing do sử dụng corticosteroid
Bệnh nhân sẽ được hướng dẫn giảm liều thuốc từ từ, không ngừng thuốc đột ngột có thể gây nguy hiểm.
Hội chứng Cushing do tuyến yên hoặc khối u tiết ra ACTH
- Phẫu thuật cắt bỏ khối u. Sau phẫu thuật, người bệnh cần sử dụng thuốc thay thế cortisol. Hầu hết trường hợp sau thời gian điều trị, người bệnh có thể sản xuất cortisol bình thường và bắt đầu ngưng dùng thuốc. Quá trình này diễn ra một năm hoặc lâu hơn. Một số trường hợp, chức năng tuyến thượng thận không phục hồi và họ sẽ điều trị thay thế suốt đời.
- Xạ trị áp dụng điều trị đối với bệnh nhân không thể phẫu thuật
- Thuốc ức chế sản xuất cortisol
- Thuốc thay thế các hormone tuyến yên sử dụng cho bệnh nhân cắt bỏ hoàn toàn tuyến thượng thận hai bên
Dạng di truyền
Hầu hết các trường hợp mắc hội chứng Cushing không di truyền. Tuy nhiên, một số trường hợp có thể phát triển hội chứng Cushing do xu hướng di truyền phát triển các khối u của một hoặc nhiều tuyến nội tiết như tăng sản tuyến thượng thận bẩm sinh, đa u tuyến nội tiết loại 1.
Phòng ngừa
Bệnh nhân sử dụng thuốc glucocorticoid hoặc thuốc corticosteroid nên trao đổi với bác sĩ về liều lượng và khoảng thời gian sử dụng thuốc nhằm giảm nguy cơ mắc hội chứng cushing.
Hiện nay chưa có phương pháp phòng ngừa khối u tuyến yên.
Các tên gọi khác
- Hypercortisolism
- Cortisol excess
- Glucocorticoid excess
References
- Genetic Testing Information. Pituitary dependent hypercortisolism. Retrieved August 3, 2022 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0221406/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Cushing's syndrome. Retrieved August 3, 2022 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/6224/cushings-syndrome
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. PITUITARY ADENOMA 4, ACTH-SECRETING; PITA4. Retrieved August 3, 2022 from https://omim.org/entry/219090
- U.S National Library of Medicine. Cushing's Syndrome. Retrieved December August 3, 2022 from https://medlineplus.gov/cushingssyndrome.html
- U.S National Library of Medicine. Cushing disease. Retrieved August 3, 2022 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/cushing-disease/
- American Academy of Family Physicians. Cushing’s Syndrome. Retrieved August 3, 2022 from https://familydoctor.org/condition/cushings-syndrome/
- National Institute of Diabetes Digestive and Kidney Diseases. Cushing's Syndrome. Retrieved August 3, 2022 from https://www.niddk.nih.gov/health-information/endocrine-diseases/cushings-syndrome
- National Health Service. Cushing's syndrome. Retrieved August 3, 2022 from https://www.nhs.uk/conditions/cushings-syndrome/
- American Association of Neurological Surgeons. Cushing's syndrome. Retrieved August 3, 2022 from https://www.aans.org/en/Patients/Neurosurgical-Conditions-and-Treatments/Cushings-Disease
- Mayo Foundation for Medical Education and Research . Cushing's syndrome. Retrieved August 3, 2022 from https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/cushing-syndrome/s