Tăng cholesterol gia đình
Tăng cholesterol gia đình là một bệnh di truyền khiến lượng cholesterol trong máu rất cao. Cholesterol là một chất béo giống như sáp được cơ thể tạo ra hoặc hấp thu từ thực phẩm có nguồn gốc động vật (lòng đỏ trứng, thịt gia súc, gia cầm và các sản phẩm từ sữa). Cơ thể cần cholesterol để xây dựng màng tế bào, tạo ra một số hormone và sản xuất các hợp chất hỗ trợ tiêu hóa chất béo. Ở những người bị tăng cholesterol gia đình, cơ thể không thể loại bỏ cholesterol dư thừa nên cholesterol tích tụ trong máu dẫn đến nguy cơ cao bệnh tim mạch.
Biểu hiện lâm sàng
Người bị tăng cholesterol gia đình có nguy cơ cao phát triển một dạng bệnh tim gọi là bệnh mạch vành khi còn trẻ. Bệnh xảy ra khi cholesterol dư thừa trong máu lắng đọng trên thành trong của mạch máu, đặc biệt là các động mạch cung cấp máu cho tim (động mạch vành). Cholesterol tích tụ bất thường tạo thành các mảng làm hẹp và cứng thành động mạch. Khi các mảng này to lên, chúng có thể làm tắc nghẽn động mạch và hạn chế lưu lượng máu đến tim. Các mảng bám tích tụ trong động mạch vành gây ra một dạng đau ngực gọi là đau thắt ngực, làm tăng đáng kể nguy cơ đau tim.
Tăng cholesterol gia đình cũng có thể gây ra các vấn đề sức khỏe do cholesterol dư thừa tích tụ trong các mô khác ngoài tim và mạch máu. Cholesterol tích tụ trong các mô gắn cơ với xương (gân) gây ra xanthomas gân, ảnh hưởng đến gân Achilles, nơi gắn các cơ bắp chân với gót chân và các gân ở bàn tay và ngón tay. Cholesterol còn có thể đọng dưới da mí mắt là xanthelasmata. Cholesterol cũng có thể tích tụ ở giác mạc, dẫn đến một vòng màu xám được gọi là giác mạc arcus.
Độ phổ biến
Tăng cholesterol gia đình ước tính ảnh hưởng 1/200 đến 1/250 người ở hầu hết các quốc gia nên được xem là bệnh di truyền phổ biến nhất liên quan đến tim và mạch máu. Bệnh thậm chí xảy ra thường xuyên hơn ở một số quần thể bao gồm cả người Afrikaners ở Nam Phi, Liban và Tunisia.
Nguyên nhân
Các đột biến trên gen APOB, LDLR, LDLRAP1 hoặc PCSK9 gây tăng cholesterol gia đình. Những thay đổi tại gen LDLR là nguyên nhân gây bệnh phổ biến nhất. Gen LDLR cung cấp hướng dẫn tạo ra một protein gọi là thụ thể lipoprotein mật độ thấp. Chúng liên kết với các phần tử lipoprotein mật độ thấp (LDL) có nhiệm vụ vận chuyển cholesterol trong máu. Bằng cách loại bỏ LDL khỏi máu, các thụ thể này đóng vai trò quan trọng trong cơ chế điều chỉnh mức cholesterol. Một số đột biến gen LDLR làm giảm số lượng các thụ thể lipoprotein mật độ thấp được tạo ra trong tế bào, trong khi các đột biến khác làm thụ thể gián đoạn khả năng loại bỏ LDL ra khỏi máu. Cuối cùng, người bị đột biến gen LDLR có lượng cholesterol trong máu rất cao. Cholesterol dư thừa theo dòng máu lưu thông rồi lắng đọng bất thường trong các mô như da, gân và động mạch vành.
Ít phổ biến hơn, tăng cholesterol máu gia đình do đột biến gen APOB, LDLRAP1 hoặc PCSK9. Protein được tạo ra từ các gen này rất cần thiết cho hoạt động của các thụ thể lipoprotein mật độ thấp. Đột biến ở bất kỳ gen nào trong số này ngăn cản tế bào tạo ra thụ thể hoặc làm thay đổi chức năng của thụ thể. Khi các thụ thể lipoprotein mật độ thấp không thể loại bỏ cholesterol ra khỏi máu hiệu quả, cholesterol máu sẽ tăng cao . Một số người bị tăng cholesterol máu gia đình không có đột biến ở một trong những gen này nên được xếp là nguyên nhân không rõ ràng.
Cả hai yếu tố nguy cơ di truyền và môi trường đều đóng vai trò trong tăng cholesterol máu gia đình. Lựa chọn lối sống bao gồm chế độ ăn uống, vận động và hút thuốc lá ảnh hưởng mạnh đến lượng cholesterol trong máu và nguy cơ mắc bệnh mạch vành. Các yếu tố nguy cơ khác bao gồm giới tính, tuổi tác và bệnh lý như bệnh tiểu đường hay béo phì.
Tăng cholesterol máu gia đình chỉ chiếm một tỷ lệ nhỏ trong tất cả các trường hợp cholesterol cao. Các nhà nghiên cứu đang làm việc để xác định và mô tả các gen bổ sung có thể ảnh hưởng đến mức cholesterol và nguy cơ mắc bệnh tim ở những người bị các dạng tăng cholesterol khác.
Chẩn đoán
Chẩn đoán tăng cholesterol gia đình dựa vào khám sức khỏe và xét nghiệm. Khám sức khỏe có thể phát hiện xanthomas và xanthelasmas (tổn thương da do lắng đọng lipoprotein giàu cholesterol) và lắng đọng cholesterol trong mắt được gọi là viêm giác mạc.
Xét nghiệm bao gồm đo nồng độ cholesterol trong máu, kiểm tra chức năng tim và xét nghiệm di truyền. Kết quả xét nghiệm cholesterol có thể thấy: tăng cholesterol toàn phần thường trên 300mg/dl (cholesterol toàn phần trên 250mg/dl ở trẻ em) và mức LDL thường trên 200mg/dl. Các bài kiểm tra chức năng tim như kiểm tra căng thẳng có thể cho kết quả bất thường. Xét nghiệm di truyền có thể cho thấy đột biến tại gen thụ thể LDL.
Điều trị
Mục tiêu chung điều trị tăng cholesterol máu gia đình là giảm nguy cơ xơ vữa động mạch (tích tụ mảng bám trong động mạch) bằng cách hạ mức cholesterol LDL. Bước đầu tiên điều trị cho các cá thể có dạng đột biến trội dị hợp là thay đổi chế độ ăn để giảm tổng lượng chất béo hấp thụ, bằng cách hạn chế thịt bò, thịt lợn và thịt cừu trong bữa ăn, cắt bỏ bơ, sữa nguyên kem, pho mát béo và dầu, loại bỏ lòng đỏ trứng, nội tạng và các nguồn chất béo bão hòa khác từ động vật. Tập thể dục và giảm cân cũng có thể giúp giảm mức cholesterol.
Thay đổi lối sống có thể chưa đủ để giảm cholesterol, nên cần kết hợp với thuốc . Một số loại thuốc giảm cholesterol có thể được sử dụng đơn lẻ hoặc kết hợp, bao gồm statin, thuốc cô lập axit mật, ezetemibe, niacin, gemfibrozil và fenofibrate.
Những người có dạng đột biến đồng hợp lặn nặng hơn, cần các liệu pháp tích cực hơn để điều trị mức cholesterol tăng cao đáng kể. Điều trị bằng thuốc thường không đủ hiệu quả giảm mức cholesterol LDL, do đó, có thể cần thực hiện khử LDL định kỳ để loại bỏ LDL ra khỏi máu. Trong một số trường hợp, cần phải phẫu thuật ghép gan.
Dạng di truyền
Tăng cholesterol gia đình do đột biến gen LDLR, APOB hoặc PCSK9 có kiểu di truyền trội trên nhiễm sắc thể thường, nghĩa là một bản sao của gen bị thay đổi trong mỗi tế bào là đủ để gây bệnh. Người bệnh thừa hưởng một bản sao gen đột biến từ cha hay mẹ bị bệnh và một bản sao bình thường từ cha hay mẹ còn lại.
Hiếm khi một người bị tăng cholesterol máu gia đình có đột biến ở cả hai bản sao của gen LDLR, APOB hoặc PCSK9. Trường hợp này xảy ra khi cả bố và mẹ đều mắc chứng tăng cholesterol máu gia đình, nên mỗi người sẽ truyền cho con một bản sao gen bị thay đổi. Hai đột biến dẫn đến một dạng bệnh nghiêm trọng hơn, thường xuất hiện ở thời thơ ấu.
Khi tăng cholesterol máu gia đình do đột biến gen LDLRAP1 gây ra, bệnh được di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường, nghĩa là bệnh do hai bản sao bị thay đổi của gen trong mỗi tế bào. Cha mẹ của người bệnh đều mang một bản sao của gen bị thay đổi, nhưng mức cholesterol của họ ở mức bình thường.
Phòng ngừa
Tăng cholesterol gia đình chủ yếu di truyền theo mô hình gen trội, chỉ cần cha hoặc mẹ bị bệnh thì con sinh ra có 50% khả năng thừa hưởng. Do đó, cha mẹ nên thường xuyên khám sức khỏe định kỳ để theo dõi mức cholesterol, nếu có biểu hiện cholesterol tăng cao trong thời gian dài, nên chủ động làm xét nghiệm di truyền để xác định chính xác nguyên nhân. Từ đó, có kế hoạch tầm soát hay phòng ngừa chủ động hơn cho gia đình.
Các tên gọi khác
- Familial hypercholesterolaemia
- FH
References
- Genetic Testing Information. Familial hypercholesterolemia. Retrieved October 14, 2021 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0020445/
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. HYPERCHOLESTEROLEMIA, FAMILIAL, 1; FHCL1. Retrieved October 14, 2021 from https://omim.org/entry/143890
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Huntington disease. Retrieved October 14, 2021 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/10416/familial-hypercholesterolemia
- U.S National Library of Medicine. Familial hypercholesterolemia. Retrieved October 14, 2021 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/familial-hypercholesterolemia/
- National Organization for Rare Disorders (NORD). Familial Hypercholesterolemia. Retrieved October 14, 2021 from https://rarediseases.org/rare-diseases/familial-hypercholesterolemia/
- National Human Genome Research Institute. About Familial Hypercholesterolemia. Retrieved October 14, 2021 from https://www.genome.gov/Genetic-Disorders/Familial-Hypercholesterolemia
- U.S National Library of Medicine. Familial hypercholesterolemia. Retrieved October 14, 2021 from https://medlineplus.gov/ency/article/000392.htm