Bệnh Wilson
Wilson là bệnh do di truyền khiến cơ thể tích tụ lượng đồng quá mức cho phép, đặc biệt tại gan, não và mắt. Các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh Wilson bao gồm bệnh gan mãn tính, bất thường hệ thần kinh trung ương và rối loạn tâm thần. Nguyên nhân do đột biến gen ATP7B di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Hiện nay chưa có cách chữa khỏi bệnh Wilson, các liệu pháp chủ yếu làm giảm hoặc kiểm soát lượng đồng tích tụ trong cơ thể người bệnh.
Biểu hiện lâm sàng
Bệnh gan là biểu hiện đầu tiên của bệnh Wilson trên trẻ em và thanh niên, những người được chẩn đoán tại độ tuổi lớn hơn thường không có các triệu chứng bất thường gan mặc dù họ có thể bị bệnh gan rất nhẹ. Những dấu hiệu và triệu chứng của bệnh gan bao gồm vàng da hoặc vàng mắt, mệt mỏi, chán ăn và trương bụng.
Người trưởng thành thường khởi phát các vấn đề tâm thần kinh với những triệu chứng bao gồm tay chân vụng về, run, đi lại khó khăn, thay đổi giọng nói, suy giảm khả năng tư duy, trầm cảm, lo lắng và thay đổi tâm trạng.
Với nhiều người mắc bệnh Wilson, đồng lắng đọng trên bề mặt của giác mạc tạo thành một vòng từ xanh lục đến nâu gọi là vòng Kayser-Fleischer bao quanh phần có màu của mắt. Ngoài ra mắt còn có thể gặp vấn đề chuyển động như khó nhìn lên trên.
Độ phổ biến
Bệnh Wilson hiếm gặp, ước tính ảnh hưởng khoảng 1/30.000 người.
Nguyên nhân
Gen ATP7B cung cấp hướng dẫn để tạo ra một loại protein có tên ATPase 2 vận-chuyển-đồng, protein này đưa đồng từ gan đến các bộ phận khác của cơ thể. Đồng cần thiết cho nhiều chức năng của tế bào nhưng quá nhiều sẽ gây độc. Protein ATPase 2 vận-chuyển-đồng đặc biệt quan trọng với cơ chế loại bỏ đồng dư thừa ra khỏi cơ thể. Các đột biến gen ATP7B ngăn không cho protein vận chuyển hoạt động bình thường. Nếu thiếu protein chức năng, đồng dư thừa sẽ tích tụ dần dần đến mức độ có thể gây hại cho các mô và cơ quan, đặc biệt gan và não.
Nghiên cứu cho thấy một biến thể bình thường trên gen PRNP có thể thay đổi tiến trình của bệnh Wilson. Gen PRNP cung cấp các hướng dẫn tạo ra protein prion trong não và các mô khác, dường như prion có liên quan đến hoạt động vận chuyển đồng. Các nghiên cứu đã tập trung vào tác động của một biến thể gen PRNP ảnh hưởng đến vị trí 129 của protein prion. Tại vị trí này, mọi người có axit amin methionine hoặc valine. Trong số những người mang đột biến gen ATP7B, dường như sự hiện diện của methionine thay vì valine tại vị trí 129 của protein prion có liên quan đến quá trình khởi phát các triệu chứng chậm và gia tăng các biểu hiện thần kinh, đặc biệt là run rẩy. Tuy nhiên, cần có những nghiên cứu sâu hơn trước khi có thể xác định được tác động của biến thể gen PRNP này đối với bệnh Wilson.
Chẩn đoán
Quá trình chẩn đoán bệnh Wilson được thực hiện bằng các xét nghiệm tương đối đơn giản. Xét nghiệm có thể chẩn đoán bệnh cho những bệnh nhân có triệu chứng cũng như người chưa có dấu hiệu nào. Các xét nghiệm này có thể bao gồm:
- Kiểm tra đèn khe Opthalmalogic cho nhẫn Kayser-Fleischer
- Xét nghiệm ceruloplasmin huyết thanh
- Kiểm tra đồng trong nước tiểu 24 giờ
- Sinh thiết gan để làm mô học và phân tích mô bệnh học và định lượng đồng
- Kiểm tra di truyền, phân tích haplotype cho anh chị em ruột và phân tích đột biến
Điều quan trọng là phải chẩn đoán bệnh Wilson càng sớm càng tốt, vì tổn thương gan nặng có thể xảy ra trước khi có bất kỳ dấu hiệu nào của bệnh. Người mắc bệnh Wilson vẫn có thể khỏe mạnh.
Điều trị
Mục tiêu điều trị là giảm lượng đồng trong các mô bằng thủ thuật gọi là chelation. Bệnh nhân được sử dụng một số loại thuốc có tác dụng liên kết với đồng, sau đó loại bỏ qua thận hoặc ruột. Quá trình điều trị phải kéo dài suốt đời.
Các loại thuốc sau có thể được sử dụng:
- Penicillamine (như Cuprimine, Depen) liên kết với đồng và dẫn đến tăng giải phóng đồng trong nước tiểu
- Trientine (chẳng hạn như Syprine) liên kết (chelate) đồng và tăng thải ra ngoài qua nước tiểu
- Kẽm axetat (chẳng hạn như Galzin) ngăn không cho đồng hấp thụ trong đường ruột
Bệnh nhân có thể dùng bổ sung vitamin E.
Đôi khi, các loại thuốc chelate đồng (như penicillamine) có thể ảnh hưởng đến chức năng của não và hệ thần kinh. Những loại thuốc khác đang được kiểm tra khả năng liên kết đồng mà không ảnh hưởng đến chức năng thần kinh.
Người bệnh nên tuân theo chế độ ăn ít đồng và tránh một số loại thực phẩm sau:
- Sô cô la
- Hoa quả sấy khô
- Gan
- Nấm
- Quả hạch
- Động vật có vỏ
Người bệnh cần tránh sử dụng các dụng cụ nấu ăn bằng đồng và nước chảy trong ống dẫn bằng đồng.
Các triệu chứng có thể được kiểm soát bằng tập thể dục hoặc vật lý trị liệu. Những người bị nhầm lẫn hoặc không thể tự chăm sóc cho bản thân có thể cần các biện pháp bảo vệ đặc biệt.
Ghép gan có thể được xem xét nếu gan bị tổn thương nghiêm trọng.
Dạng di truyền
Bệnh Wilson được di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường, nên cả hai bản sao của gen đều phải mang đột biến. Bố mẹ của người bệnh mang một bản sao của gen đột biến, nhưng họ thường không biểu hiện các dấu hiệu và triệu chứng.
Phòng ngừa
Bệnh Wilson di truyền theo cơ chế gen lặn rất khó phát hiện ở những người thể mang vì gần như không có biểu hiện rõ ràng, đến khi có con mới biết được thì đã quá muộn. Do đó, các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần làm xét nghiệm gen lặn để sàng lọc bệnh Wilson nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh và lành lặn.
Các tên gọi khác
- bệnh tích trữ đồng
- hội chứng thoái hóa thấu kính gan
- WD
References
- Genetic Testing Information. Wilson disease. Retrieved January 13, 2020 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0019202/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Wilson disease. Retrieved January 13, 2021 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/7893/wilson-disease
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. WILSON DISEASE; WND. Retrieved January 13, 2021 from https://omim.org/entry/277900/
- U.S. National Library of Medicine. Wilson disease. Retrieved January 13, 2021 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/wilson-disease/
- Wilson disease Associate. How is Wilson disease diagnosed? Retrieved January 13, 2021 from https://www.wilsonsdisease.org/about-wilson-disease/diagnosis/
- The National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. Wilson disease. Retrieved January 13, 2021 from https://www.niddk.nih.gov/health-information/liver-disease/wilson-disease/definition-facts
- The National Institute of Neurological Disorders and Stroke. Wilson disease. Retrieved January 13, 2021 from https://www.ninds.nih.gov/Disorders/All-Disorders/Wilson-Disease-Information-Page