Rối loạn chuyển hóa đường galactose – Galactosemia (GAL)
Galactosemia là một bệnh di truyền ảnh hưởng quá trình cơ thể xử lý các phân tử đường galactose. Galactose có mặt trong rất nhiều loại thực phẩm, nó là thành phần chính của một loại đường lớn hơn—đường sữa lactose. Lactose hiện diện trong các sản phẩm sữa và nhiều thực phẩm dành cho trẻ em. Những dấu hiệu và triệu chứng của galactosemia xuất hiện do cơ thể không có khả năng phân giải đường galactose để tạo ra năng lượng.
Biểu hiện lâm sàng
Người ta đã xác định được một số dạng của galactosemia dựa trên tác động của đột biến gen lên các enzyme tham gia vào quá trình phân giải đường galactose.
Galactosemia loại 1 phổ biến nhất cũng là nặng nhất. Nếu không được chữa trị kịp thời và không theo chế độ kiêng đường galactose, trẻ có thể gặp các biến chứng nguy hiểm đến tính mạng chỉ trong vài ngày sau khi sinh. Trẻ mắc bệnh sẽ kén ăn, hấp thụ dinh dưỡng kém dẫn đến suy nhược, chậm phát triển, chậm tăng cân, vàng da, vàng mắt, tổn thương gan và chảy máu bất thường. Các biến chứng nguy hiểm khác bao gồm nhiễm trùng máu và sốc nhiễm khuẩn. Trẻ còn có nguy cơ chậm phát triển, đục thủy tinh thể, khó nói và thiểu năng trí tuệ. Bé gái mắc galactosemia loại 1 có thể gặp vấn đề sinh sản do bị mất hoặc suy giảm chức năng của buồng trứng (suy buồng trứng sớm).
Galactosemia loại 2 (thiếu galactokinase) và loại 3 (thiếu epimerase galactose) gây ra các dấu hiện và triệu chứng khác. Galactosemia loại 2 ít nguy hiểm hơn loại 1. Trẻ mắc bệnh bị đục thủy tinh thể nhưng ít biến chứng mãn tính. Các dấu hiệu và triệu chứng galactosemia loại 3 biểu hiện đa dạng từ nhẹ đến nặng, bao gồm cả đục thủy tinh thể, chậm phát triển, thiểu năng trí tuệ, bệnh gan và thận.
Các biến chứng
Rất nhiều các biến chứng có thể xuất hiện nếu galactosemia không được chẩn đoán và được điều trị kịp thời.
Các biến chứng phổ biến bao gồm:
- Suy gan
- Nhiễm khuẩn nặng
- Siêu nhiễm khuẩn nguy hiểm đến tính mạng
- Sốc
- Chậm phát triển
- Các vấn đề hành vi và nhận thức
- Đục thủy tinh thể
- Run
- Chậm nói, khó nói
- Thiểu năng trí tuệ, tiếp thu, học hỏi khó khăn
- Khó vận động
- Loãng xương
- Sinh sản kém
- Suy buồng trứng
Suy buồng trứng chỉ có thể xuất hiện ở phụ nữ. Buồng trứng dừng hoạt động chức năng khi còn trẻ và ảnh hưởng đến khả năng sinh sản. Hiện tượng này thường xảy ra trước tuổi 40 với một vài triệu chứng tương tự như giai đoạn mãn kinh.
Độ phổ biến
Tỉ lệ trẻ sơ sinh mắc galactosemia loại 1 dao động trong khoảng từ 1/30.000 đến 1/60.000. Galactosemia loại 2 và 3 ít phổ biến hơn. Loại 2 có lẽ chưa đến 1/100.000, còn loại 3 rất hiếm.
Nguyên nhân
Các đột biến gen GALT, GALK1 và GALE gây ra galactosemia. Những gen này mang thông tin tổng hợp nên các enzyme thiết yếu trong quá trình chuyển hóa galactose từ thực phẩm. Các enzyme cắt galactose thành đường glucose và những phân tử khác mà cơ thể có thể dự trữ hoặc sử dụng để tạo ra năng lượng.
Những đột biến gen GALT gây ra galactosemia loại 1. Đa phần đột biến loại bỏ hoàn toàn hoạt động của enzyme được tạo ra bởi gen GALT, từ đó quá trình xử lý galactose bị ngăn chặn rồi các triệu chứng xuất hiện. Đột biến gen GALT còn được gọi là biến thể Duarte, nó chỉ khiến enzyme giảm hoạt động. Người mang biến thể Duarte có những đặc điểm của galactosemia nhưng biểu hiện nhẹ hơn.
Galactosemia loại 2 xảy ra do đột biến gen GALK1, trong khi đột biến gen GALE gây ra galactosemia loại 3. Tương tự như enzyme do gen GALT tạo ra, các enzyme từ gen GALK1 và GALE nắm vai trò thiết yếu trong quá trình xử lý galactose. Nếu thiếu bất kì enzyme nào, galactose và những hợp chất liên quan ứ đọng đến mức gây độc cho cơ thể, chúng phá hủy mô và các cơ quan, dẫn đến những đặc điểm điển hình của galactosemia.
Chẩn đoán
Trong vòng 24–48 giờ sau khi sinh, trẻ được lấy máu gót chân để thực hiện sàng lọc sơ sinh nhằm phát hiện galactosemia và các rối loạn khác.
Nếu kết quả sàng lọc sơ sinh cho thấy nguy cơ cao galactosemia, bác sĩ sẽ cho em bé làm thêm xét nghiệm để làm rõ. Điều quan trọng cần lưu ý là kết quả sàng lọc nguy cơ cao không đồng nghĩa với kết luận em bé mắc bệnh. Kết quả nguy cơ cao có thể do mẫu máu ban đầu được thu quá ít hoặc quá sớm. Tuy nhiên, cha mẹ nên nhớ đưa trẻ tái khám theo đúng lịch hẹn để làm xét nghiệm xác nhận. Nếu không được điều trị, galactosemia có thể ảnh hưởng sức khỏe của trẻ rõ rệt ngay sau khi sinh, xét nghiệm tiếp theo phải được tiến hành càng sớm càng tốt để xác định xem liệu trẻ có mắc bệnh hay không.
Xét nghiệm tiếp theo bao gồm xét nghiệm máu và xét nghiệm nước tiểu để đo lường một số chất trong cơ thể em bé. Nếu trẻ bị galactosemia, đường không tiêu hóa sẽ tích tụ trong cơ thể, vì vậy bác sĩ có thể dựa vào nồng độ đường galactose và các chất khác để xác định xem bé có mắc bệnh hay không. Người bị galactosemia có hàm lượng enzyme GALT thấp và lượng đường khó tiêu trong cơ thể cao. Xét nghiệm di truyền phát hiện các đột biến gen GALT, GALK1 hoặc GALE gây bệnh giúp bác sĩ xác nhận các kết quả chẩn đoán.
Điều trị
Bởi vì cơ thể cũng tạo ra một số galactose nên không thể tránh hoàn toàn các triệu chứng bằng cách loại bỏ đường lactose và galactose khỏi chế độ ăn. Các nhà nghiên cứu đang nỗ lực tìm ra phương pháp điều trị để giảm lượng galactose do cơ thể tạo ra, nhưng hiện tại vẫn chưa có phương pháp hiệu quả.
Nếu được điều trị trước 10 ngày tuổi, trẻ sẽ có cơ hội tốt hơn nhiều cho tăng trưởng, phát triển và trí tuệ. Một số trẻ được điều trị sớm có thể bị chậm tăng trưởng nhưng đa số đều đạt được chiều cao bình thường khi trưởng thành.
Ngay cả khi được điều trị cẩn thận từ khi còn nhỏ, một số trẻ mắc bệnh galactosemia cổ điển vẫn có biểu hiện chậm trễ trong học tập và phát triển, nên trẻ cần được giúp đỡ thêm tại trường. Một số trẻ bị chậm nói và ngôn ngữ. Một số có sự chậm trễ trong các kỹ năng vận động như đi bộ và các vấn đề về phối hợp và giữ thăng bằng.
Ngay cả khi được điều trị cẩn thận, những bé gái mắc bệnh galactosemia có nguy cơ bị chậm kinh và suy buồng trứng sớm cao hơn.
Nếu được điều trị sau 10 ngày tuổi, trẻ có nguy cơ cao rất chậm phát triển hoặc chậm tiếp thu. Mức độ chậm trễ khác nhau với từng trẻ. Quá trình điều trị vẫn rất quan trọng, ngay cả khi bắt đầu muộn, vì nó có thể giúp ngăn ngừa chậm phát triển và các triệu chứng tiếp theo.
Chế độ ăn không lactose và galactose
Cách phổ biến nhất giúp những người bị galactosemia là chế độ ăn không lactose và galactose, họ không được uống sữa và ăn những thực phẩm có chứa lactose hoặc galactose. Hiện nay chưa có cách chữa trị galactosemia cũng như chưa có thuốc hoặc liệu pháp nào được chấp nhận để thay thế cho các enzyme thiết yếu.
Một số loại thực phẩm chứa lactose và galactose bao gồm:
- Sữa và tất cả các sản phẩm từ sữa
- Thực phẩm chế biến, đóng gói sẵn thường chứa lactose
- Sốt cà chua
- Một số loại kẹo
- Một số loại thuốc gồm viên nén, viên nang, chất lỏng làm ngọt có chứa đường lactose làm chất độn
- Một số loại trái cây và rau quả cũng chứa galactose
- Bất kỳ thực phẩm hoặc thuốc nào có chứa các thành phần lactulose, casein, caseinate, lactalbumin, sữa đông, váng sữa hoặc whey thể rắn
Những thực phẩm trên có thể thay thế bằng bằng sữa hạnh nhân, sữa đậu nành, dầu dừa hoặc kem trái cây. Sữa mẹ có chứa lactose nên không được dùng cho những trẻ bị bệnh. Tuy nhiên, một vài trẻ mắc biến thể Duarte galactosemia vẫn có thể bú sữa mẹ.
Mặc dù chế độ ăn không lactose và galactose có thể ngăn chặn hoặc giảm rủi ro xuất hiện một số các biến chứng, nhưng không thể ngăn ngừa tất cả. Trong một số trường hợp, trẻ vẫn xuất hiện một số vấn đề như chậm nói, thiểu năng trí tuệ, chậm tiếp thu và các vấn đề sinh sản.
Sữa công thức không chứa lactose
Trẻ sơ sinh bị bệnh galactosemia cần dùng sữa công thức đặc biệt không chứa lactose. Các loại sữa công thức phổ biến nhất cho trẻ mắc bệnh galactose là những loại được làm từ protein đậu nành cô lập. Cần lưu ý không sử dụng sữa đậu nành thông thường vì nó có chứa galactose.
Bổ sung canxi
Trẻ mắc bệnh galactose không ăn các sản phẩm từ sữa nên lượng canxi có thể quá thấp, nên xương yếu hơn mức trung bình (loãng xương). Do đó, trẻ mắc bệnh galactose thường được khuyên nên bổ sung canxi để đảm bảo nhận đủ canxi mỗi ngày.
Một số bác sĩ cũng khuyên nên bổ sung Vitamin D và Vitamin K ngoài canxi.
Bác sĩ sẽ cho biết nên bổ sung những gì và liều lượng. Cha mẹ không nên sử dụng bất kỳ loại thuốc hoặc chất bổ sung nào mà chưa hỏi ý kiến bác sĩ.
Khám sức khỏe
Trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ mắc bệnh galactose cần làm xét nghiệm máu và nước tiểu thường xuyên nhằm phát hiện các chất độc phát sinh khi galactose không được kiểm soát tốt. Bác sĩ sẽ dựa vào kết quả xét nghiệm để điều chỉnh phương pháp điều trị nhằm đáp ứng nhu cầu của bé.
Bác sĩ có thể đề nghị theo dõi các vấn đề sức khỏe khác liên quan đến galactose như đục thủy tinh thể, các vấn đề về xương và suy buồng trứng.
Chậm nói là biến chứng rất phổ biến, vì vậy tập nói như một phần của phác đồ điều trị.
Galactosemia có thể tăng nguy cơ rủi ro đối với các bệnh truyền nhiễm, vì vậy kiểm soát viêm nhiễm vô cùng cần thiết. Điều trị bằng kháng sinh và những thuốc khác có thể giúp ích.
Dạng di truyền
Galactosemia được di truyền lặn nên cần phải có cả hai bản sao đột biến của gen trong mỗi tế bào. Mỗi cha mẹ của người bệnh mang một bản sao đột biến và đều truyền lại cho người bệnh, nhưng họ lại không hề có bất kì dấu hiệu hay các triệu chứng nào liên quan đến bệnh này.
Phòng ngừa
Galactosemia di truyền theo cơ chế gen lặn nên bệnh rất khó phát hiện trong những người thể mang, vì họ gần như không có biểu hiện rõ ràng, đến khi có con mới biết được thì đã quá muộn. Do đó, các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần làm xét nghiệm gen lặn để sàng lọc bệnh galactosemia nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh và lành lặn.
Các tên gọi khác
- Galactosemia cổ điển (loại 1)
- Galactosemia thiếu epimerase
- Bệnh thiếu hụt uridyl-tranferase galactose-1-phosphate
- Thiếu epimerase galactose
- Thiếu GALE
- Thiếu GALK
- Bệnh thiếu UDP-galactose-4-epimerase
- Bệnh thiếu UTP hexose-1-phosphate uridyltransferase
References
- Genetic Testing Information. Galactosemia. Retrieved November 7, 2020 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0016952/
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. GALACTOSEMIA I; GALAC1. Retrieved November 7, 2020 from https://omim.org/entry/C0016952/
- Rare Diseases. Galactosemia. Retrieved November 7, 2020 from https://ghr.nlm.nih.gov/primer/inheritance/inheritancepatterns
- U.S National Library of Medicine. Galactosemia. Retrieved November 7, 2020 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/galactosemia/
- Nemours Foundation. Galactosemia. Retrieved November 7, 2020 from https://kidshealth.org/en/parents/galactosemia.html/
- Baby's First Test. Classic Galactosemia. Retrieved October 3, 2023 from https://www.babysfirsttest.org/newborn-screening/conditions/classic-galactosemia
- STAR-G. Galactosemia (GALT deficiency). Retrieved October 3, 2023 from https://www.newbornscreening.info/galactosemia-galt-deficiency/