Tổng quan về hệ miễn dịch
Trải qua hàng triệu năm chọn lọc và tiến hóa, cơ thể con người đã phát triển hệ miễn dịch với cơ chế hoạt động vô cùng phức tạp. Hệ miễn dịch vô cùng cần thiết để duy trì sức khỏe và ngăn chặn các yếu tố có hại từ bên ngoài. Do đó, hiểu rõ cách hệ miễn dịch hoạt động là chìa khóa mở ra các phương pháp điều trị và phòng bệnh hiệu quả.
Hệ miễn dịch là gì?
Hệ miễn dịch (immune system) là một mạng lưới phức tạp bao gồm nhiều thành phần khác nhau như tế bào, protein, cơ quan và các phản ứng hóa học. Những bộ phận này phối hợp với nhau để nhận diện và phân biệt tác nhân “lạ”, không phải của bản thân. Sau đó, hệ miễn dịch ngăn chặn tác nhân này xâm nhập và phát triển. Bạn có thể quan sát thấy hiện tượng cơ thể hết nhiễm trùng hoặc vết thương lành lại sau một thời gian—đó là lúc hệ miễn dịch đang hoạt động “cật lực”.
Những tác nhân lạ mà hệ miễn dịch có thể nhận diện và tiêu diệt bao gồm:
- Virus
- Vi khuẩn
- Ký sinh trùng
- Tế bào ung thư
- Nấm gây ra nhiễm trùng
Hệ miễn dịch bao gồm hai dạng chính là miễn dịch tự nhiên và miễn dịch thu được. Tuy mỗi dạng có chức năng riêng, chúng vẫn tương tác và hỗ trợ nhau hoạt động.
Miễn dịch bẩm sinh (miễn dịch không đặc hiệu)
Miễn dịch bẩm sinh tồn tại ngay từ khi con người mới sinh ra. Chúng bao gồm các hàng rào bảo vệ (vật lý, hóa học, sinh học), tế bào miễn dịch và hệ thống bổ thể. Hàng rào bảo vệ như da và các lớp biểu mô là tuyến phòng thủ đầu tiên của cơ thể. Những thành phần còn lại hiện diện trong đa số mô và cơ quan. Do đó, khi bất kì tác nhân lạ nào xuất hiện trong cơ thể, miễn dịch bẩm sinh ngay lập tức phản ứng lại mà không cần phân biệt đó là tác nhân xâm nhập hay tế bào của chính mình. Sau khi kết thúc phản ứng, miễn dịch bẩm sinh cũng không có khả năng ghi nhớ điểm đặc trưng của chất gây bệnh để đáp ứng nhanh hơn nếu gặp lại trong tương lai.
Ảnh: Cấu tạo của da
Nguồn: Terese Winslow LLC
Miễn dịch thu được (miễn dịch đặc hiệu)
Miễn dịch thu được hay có tên khác là miễn dịch thích ứng. Khi miễn dịch bẩm sinh không thể ngăn chặn yếu tố gây hại, lúc này miễn dịch thu được bắt đầu hoạt động. Chúng cần thời gian tiếp xúc với kháng nguyên từ tác nhân xâm nhập, sau đó mới phản ứng lại để bảo vệ cơ thể.
Miễn dịch thu được có khả năng ghi nhớ kháng nguyên đặc hiệu cho từng loại tác nhân. Ngoài ra, chúng cũng nhận diện được tế bào của bản thân để không tấn công nhầm, do đó miễn dịch thu được có thể đáp ứng nhanh chóng và chính xác nhằm tiêu diệt đúng chất gây bệnh nếu chúng tiếp xúc với chất này vào lần sau.
Miễn dịch thu được có hai cơ chế bao gồm miễn dịch qua trung gian kháng thể và miễn dịch qua trung gian tế bào. Người ta dựa vào cơ chế hoạt động của miễn dịch thu được để nghiên cứu vaccine phòng ngừa nhiều bệnh truyền nhiễm như uốn ván, viêm gan B,…
Miễn dịch bẩm sinh | Miễn dịch thu được |
---|---|
Đáp ứng nhanh (theo phút, giờ) | Đáp ứng chậm (theo ngày, tuần) |
Không đặc hiệu kháng nguyên | Đặc hiệu kháng nguyên |
Không có khả năng nhớ | Có khả năng nhớ |
Bảng-1. Phân biệt miễn dịch bẩm sinh và miễn dịch thu được
Thành phần của hệ miễn dịch
Hệ miễn dịch là hệ thống phức tạp bao gồm nhiều cơ quan và tế bào phối hợp nhịp nhàng với nhau. Về cơ bản, các thành phần chính của hệ miễn dịch như sau.
1.Rào cản vật lý
- Da: hàng rào bảo vệ giúp ngăn virus xâm nhập vào cơ thể. Ngoài ra, da còn tiết dầu và giải phóng nhiều tế bào miễn dịch khác.
- Niêm mạc: lớp lót các khoang và nhiều cơ quan trên cơ thể. Niêm mạc tiết ra chất nhầy để bắt giữ tác nhân lạ, sau đó cơ thể sẽ đào thải tác nhân này ra ngoài.
2.Hệ bạch huyết
Hệ bạch huyết gồm các cơ quan và mô lympho. Trong đó, chúng được chia làm hai loại gồm trung tâm và ngoại vi.
Cơ quan, mô lympho trung tâm
- Tuyến ức: đào tạo và điều chỉnh sự phát triển của tế bào T trước khi chúng thực hiện chức năng bảo vệ cơ thể.
- Tủy xương: tạo ra tế bào máu cơ thể cần cũng như tế bào bạch cầu cho hệ miễn dịch.
- Amidan (tonsils) và amidan họng (adenoids): bẫy tác nhân ngoại nhiễm như virus hoặc vi khuẩn ngay khi chúng xâm nhập vào cơ thể.
Ảnh: Các loại bạch cầu
Nguồn: Designua/Shutterstock.com
Cơ quan, mô lympho ngoại vi
- Hạch bạch huyết: cơ quan có hình hạt đậu với vai trò quan trọng trong hệ bạch huyết. Chúng lọc chất độc, đồng thời giữ lại những thành phần tốt từ chất lỏng chảy ra trong các mô và tế bào lympho. Trung bình một người trưởng thành có hàng trăm hạch bạch huyết trên khắp cơ thể.
- Lách: lưu trữ tế bào bạch cầu và lọc máu. Bên cạnh đó, lách còn thực hiện chức năng sửa chữa và tái tạo tế bào cũ bị lỗi để tạo ra tế bào mới.
3.Tế bào miễn dịch
Tế bào lympho
- Tế bào T: nhận biết và tấn công các mầm bệnh lạ, tế bào nhiễm bệnh và tế bào ung thư. Ngoài ra, tế bào T còn điều hòa và điều phối các phản ứng miễn dịch.
- Tế bào B: tạo ra kháng thể và tham gia vào phản ứng miễn dịch chống lại nhiễm trùng.
- Tế bào NK (natural killer cell): gây độc và dẫn đến cái chết tế bào (apoptosis) cho những tế bào nhiễm virus hoặc khối u.
Ảnh: Kháng thể
Nguồn: Wisegeek
Tế bào có nguồn gốc từ tủy xương
- Bạch cầu đơn nhân: tham gia quá trình thực bào, trình diện kháng nguyên và tiết cytokine. Bạch cầu đơn nhân biệt hóa thành đại thực bào và tế bào đuôi gai để thực hiện phản ứng miễn dịch và sửa chữa mô.
- Bạch cầu đa nhân: gồm ba loại là bạch cầu trung tính, bạch cầu ái toan và bạch cầu ái kiềm. Mỗi loại đảm nhiệmn chức năng khác nhau để tấn công và loại bỏ yếu tố xâm nhiễm.
4.Protein miễn dịch
- Kháng thể: liên kết với kháng nguyên của tác nhân ngoại lai và tiêu diệt chúng.
- Cytokine: đóng vai trò như tín hiệu hóa học để chỉ dẫn tế bào miễn dịch di chuyển đến vị trí cần thiết. Mỗi loại cytokine thực hiện nhiệm vụ khác nhau, ví dụ như điều chỉnh phản ứng viêm.
- Bổ thể : gồm một nhóm protein kết hợp với những tế bào khác trong cơ thể. Bổ thể hỗ trợ phản ứng miễn dịch và thúc đẩy quá trình lành vết thương hoặc nhiễm trùng.
Ảnh: Bổ thể và phức hợp tấn công màng
Nguồn: ellepigrafica/Shutterstock.com
Những nhóm bệnh lý ảnh hưởng đến hệ miễn dịch
Bên cạnh yếu tố môi trường và lối sống, một số nhóm bệnh lý hoặc rối loạn có thể là nguyên nhân dẫn đến suy giảm chức năng hệ miễn dịch, phổ biến nhất là:
Dị ứng
Hệ miễn dịch phản ứng quá mức với sự hiện diện của một chất vô hại nào đó (ví dụ như phấn hoa), từ đó dẫn đến hàng loạt triệu chứng từ mức độ nhẹ đến nặng.
Bệnh tự miễn
Bệnh xảy ra khi hệ miễn dịch nhận diện và tấn công nhầm các tế bào khỏe mạnh của bản thân. Những bệnh tự miễn thường gặp có thể kể đến là lupus và viêm khớp dạng thấp.
Suy giảm miễn dịch nguyên phát
Gen đột biến khiến hệ miễn dịch hoạt động bất thường. Do đó, người bệnh dễ bị nhiễm trùng và khởi phát một số bệnh di truyền .
Bệnh truyền nhiễm
Khi vi sinh vật gây hại xâm nhập vào cơ thể, chúng nhân lên rồi tấn công hệ miễn dịch của người bệnh, điển hình như bệnh HIV do virus HIV gây ra.
Ung thư
Nếu xuất hiện trong tủy xương hoặc di căn từ cơ quan khác đến, tế bào ung thư cản trở hoạt động sản xuất tế bào máu trong tủy xương.
Xem thêm: Các giai đoạn ung thư
Nhiễm trùng máu
Hệ miễn dịch phản ứng quá mức với nhiễm trùng, mức độ nặng hơn so với dị ứng. Chúng tấn công, làm hư hại mô và cơ quan khỏe mạnh. Điều này dẫn đến hiện tượng viêm và đe dọa đến tính mạng người bệnh.
Thuốc
Một số loại thuốc điều trị bệnh có tác dụng phụ gây suy yếu hệ miễn dịch:
- Corticosteroid
- Thuốc ức chế miễn dịch
- Hóa trị và các phương pháp điều trị ung thư khác
Dấu hiệu của rối loạn hệ miễn dịch
Hệ miễn dịch hoạt động bất thường sẽ dẫn đến bệnh rối loạn miễn dịch. Thông thường, người ta chia bệnh thành ba dạng chính như sau:
- Bệnh tự miễn: do hệ miễn dịch nhầm lẫn và tự tấn công kháng nguyên của bản thân
- Suy giảm miễn dịch: xảy ra khi đáp ứng miễn dịch thấp hơn mức cần thiết
- Quá mẫn cảm: do đáp ứng miễn dịch xảy ra quá mức
Người bị rối loạn hệ miễn dịch sẽ xuất hiện nhiều triệu chứng khác nhau tùy thuộc vào thể trạng và dạng rối loạn của họ. Một số biểu hiện lâm sàng bao gồm:
- Ngứa da
- Rụng tóc
- Thường xuyên cảm thấy mệt mỏi
- Sốt không rõ nguyên nhân
- Giảm cân nhanh chóng
- Đổ nhiều mồ hôi vào ban đêm
- Đau và nhức mỏi cơ bắp.
- Ngón tay, ngón chân tê hoặc ngứa ran
- Giảm khả năng tập trung và chú ý
- Viêm, phát ban hoặc mẩn đỏ tại vị trí bất kì trên cơ thể
- Hạch bạch huyết tại cổ, nách hoặc bẹn sưng
Biện pháp bảo vệ và tăng cường hệ miễn dịch
Một hệ miễn dịch hoạt động tốt không chỉ giúp con người duy trì sức khỏe mà còn là liệu pháp tự nhiên để phòng ngừa bệnh tật. Hiện nay, trên thị trường có rất nhiều phương pháp hoặc thực phẩm chức năng hỗ trợ và tăng cường hệ miễn dịch. Tuy nhiên, nếu miễn dịch đã suy yếu, rất khó để phục hồi hoàn toàn. Do đó, duy trì lối sống lành mạnh và thói quen tốt hằng ngày là biện pháp phòng ngừa tốt nhất cho hệ miễn dịch.
Một số cách hiệu quả và dễ dàng thực hiện để duy trì hệ miễn dịch khỏe mạnh như sau:
- Chế độ ăn uống lành mạnh: đủ vitamin và khoáng chất có thể tăng khả năng miễn dịch, ngăn ngừa bệnh cúm và đẩy nhanh tốc độ phục hồi sau khi bệnh. Hãy bổ sung những thực phẩm lành mạnh như trái cây, rau, cá, thịt nạc và ngũ cốc nguyên hạt vào bữa ăn hằng ngày.
- Tập thể dục: xây dựng thói quen thể dục thể thao hằng ngày mang lại lợi ích cho nhiều khía cạnh sức khỏe. Bên cạnh tăng cường miễn dịch, tập thể dục thường xuyên còn giúp cải thiện tâm trạng, dễ ngủ và kéo dài tuổi thọ.
- Duy trì cân nặng: chỉ số khối cơ thể BMI lớn hơn 30 (béo phì) khiến hệ miễn dịch hoạt động kém hơn so với chỉ số BMI bình thường.
- Ngủ đủ giấc: thức khuya và thiếu ngủ kéo dài có thể ảnh hưởng đến hoạt động chức năng của hệ miễn dịch.
- Tiêm vaccin đầy đủ: bên cạnh lợi ích ngăn ngừa một số bệnh phổ biến như viêm gan B, sởi, quai bị,… tiêm chủng còn hạn chế biến chứng nghiêm trọng.
- Không hút thuốc: sử dụng thuốc lá hoặc sản phẩm thuốc lá làm tăng nguy cơ mắc bệnh tự miễn như viêm khớp dạng thấp.
Lời kết
Tổng quan về hệ miễn dịch giúp chúng ta hiểu rõ hơn về thành phần cũng như chức năng của chúng, từ đó có ý thức hơn trong hoạt động giữ gìn và chăm sóc sức khỏe. Nhất là trong thời điểm Covid bùng nổ như hiện nay, nghiên cứu về hệ miễn dịch đang là mối quan tâm hàng đầu. Ngày càng xuất hiện nhiều phương pháp điều trị bệnh mới, vaccine tiên tiến, từ đó mang lại hy vọng lớn trong kiểm soát và chữa trị các căn bệnh nan y.
References
- U.S National Library of Medicine. Immune System and Disorders. Retrieved January 22, 2024 from https://medlineplus.gov/immunesystemanddisorders.html
- Children's Hospital of Philadelphia. Human Immune System. Retrieved January 22, 2024 from https://www.chop.edu/centers-programs/vaccine-education-center/human-immune-system
- Cleveland Clinic. Immune System. Retrieved January 22, 2024 from https://my.clevelandclinic.org/health/body/21196-immune-system
- DermNet NZ. The immune system summarised. Retrieved January 22, 2024 from https://dermnetnz.org/topics/the-immune-system
- Johns Hopkins Medicine. The Immune System. Retrieved January 22, 2024 from https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/the-immune-system
- MSD Manuals. Overview of the Immune System. Retrieved January 22, 2024 from https://www.msdmanuals.com/professional/immunology-allergic-disorders/biology-of-the-immune-system/overview-of-the-immune-system
- National Institute of Health. How does the immune system work? Retrieved January 22, 2024 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK279364/
- Radiopaedia. Immunity. Retrieved January 22, 2024 from https://radiopaedia.org/articles/immunity?lang=us