Axit niệu argininosuccin
Axit niệu argininosuccinic là một bệnh di truyền khiến amoniac tích tụ trong máu. Amoniac được tạo ra từ quá trình phân giải protein, chúng có thể gây hại cho cơ thể (đặc biệt là hệ thần kinh) nếu tích tụ với nồng độ quá cao. Các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh axit niệu argininosuccinic thường xuất hiện ngay sau khi trẻ chào đời.
Biểu hiện lâm sàng
Trẻ sơ sinh mắc bệnh axit niệu argininosuccinic thường uể oải, kén ăn và không thể kiểm soát thân nhiệt hoặc nhịp thở. Một số bệnh nhi có thể xuất hiện các cơn co giật, rơi vào trạng thái hôn mê hoặc cử động cơ thể bất thường.
Ảnh: Mô tả biểu hiện của bệnh nhân trong cơn co cứng và co giật
Nguồn: Neurosurgery
Axit niệu argininosuccinic có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng như chậm phát triển và thiểu năng trí tuệ. Bên cạnh đó, một số biến chứng khác cũng có thể xuất hiện bao gồm tổn thương gan tiến triển, tăng huyết áp, tổn thương da và tóc gãy rụng.
Trong một số trường hợp, bệnh nhân có thể mắc axit niệu argininosuccinic dạng nhẹ. Họ thường tích tụ amoniac máu trong thời gian ngắn sau khi đau ốm hoặc căng thẳng. Ngoài ra, một số người có thể bị thiểu năng trí tuệ nhẹ hoặc rối loạn học tập nhưng không kèm theo dấu hiệu tăng nồng độ amoniac.
Độ phổ biến
Tỉ lệ mắc axit niệu argininosuccinic chiếm khoảng 1/70.000–1/218.000 trẻ sơ sinh. Đa số trường hợp mắc bệnh được phát hiện ngay sau khi sinh thông qua xét nghiệm sàng lọc sơ sinh.
Nguyên nhân
Đột biến gen ASL gây ra bệnh axit niệu argininosuccinic—một trong những bệnh thuộc nhóm rối loạn chu trình urê (urea cycle disorders). Chu trình urê là một chuỗi các phản ứng xảy ra trong tế bào gan nhằm phân hủy nitơ dư thừa sau khi protein được sử dụng thành hợp chất urê. Sau đó, hợp chất urê được đào thải ra khỏi cơ thể qua nước tiểu. Quá trình phân hủy nitơ dư thừa và bài tiết chất thải ra ngoài dưới dạng urê có vai trò ngăn chặn ammonia tích tụ trong cơ thể.
Gen ASL cung cấp hướng dẫn tạo ra enzyme argininosuccinate lyase. Enzyme argininosuccinate lyase tham gia vào bước thứ tư của chu trình urê, chúng khởi đầu phản ứng biến đổi argininosuccinate thành axit amin arginin. Sau đó, arginin được phân giải thành hai hợp chất khác nhau bao gồm urê (được đào thải ra ngoài) và ornithine (khởi động lại chu trình urê).
Đột biến gen ASL khiến cho enzyme argininosuccinate lyase giảm hoạt động hoặc mất chức năng hoàn toàn. Do đó, chu trình urê không diễn ra bình thường, dẫn đến nitơ dư thừa không được phân hủy mà tích tụ trong máu dưới dạng ammonia. Ammonia trong máu cao gây tổn thương não và các mô khác, từ đó các vấn đề thần kinh khởi phát. Tuy nhiên hiện nay, người ta vẫn chưa rõ thiếu arginine ảnh hưởng như thế nào đến triệu chứng của bệnh axit niệu argininosuccinic.
Chẩn đoán
Trẻ sơ sinh cần được chẩn đoán bệnh axit niệu argininosuccinic khi chúng biểu hiện các triệu chứng không rõ nguyên nhân như nôn mửa, khó chịu và đờ đẫn. Bác sĩ có thể chẩn đoán axit niệu argininosuccinic dựa trên tiền sử bệnh của bệnh nhân và gia đình, các triệu chứng lâm sàng kết hợp với xét nghiệm chuyên biệt. Trong đó, xét nghiệm máu có thể cho thấy lượng amoniac và citrulline cao quá mức, các phương pháp này là tiêu chí chính trong chẩn đoán những bệnh thuộc nhóm rối loạn chu kỳ urê (bao gồm cả axit niệu argininosuccinic). Tuy nhiên, nồng độ amoniac và citrulline không thể phân biệt axit niệu argininosuccinic và các bệnh khác trong nhóm rối loạn chu trình urê như nhiễm toan hữu cơ trong máu, nhiễm toan lactic bẩm sinh và rối loạn oxi hóa axit béo. Do đó, bác sĩ có thể xác nhận chẩn đoán bằng cách đo nồng độ axit argininosuccinic trong mẫu máu hoặc nước tiểu. Ngoài ra, xét nghiệm di truyền nhằm phát hiện đột biến gen ASL cũng có thể hỗ trợ xác nhận kết quả.
Điều trị
Các phương pháp điều trị axit niệu argininosuccinic chủ yếu ngăn ngừa cơ thể tạo ra quá nhiều amoniac hoặc tăng cường loại bỏ amoniac dư thừa.
Một số phương pháp thông dụng như sau:
- Áp dụng khẩu phần ăn ít protein, nhiều calo, đồng thời bổ sung axit amin thiết yếu khác.
- Bổ sung arginine nhằm thúc đẩy đào thải nitơ dư thừa.
- Bổ sung vitamin, canxi nhằm phòng ngừa biến chứng về xương như loãng xương hoặc giảm mật độ xương.
- Tăng cường sử dụng các thực phẩm giàu nitrit hoặc các dược phẩm dinh dưỡng cung cấp nitrit.
- Sử dụng thuốc thay thế như natri benzoat, natri phenylbutyrate, glycerol phenylbutyrate nhằm loại bỏ amoniac theo con đường khác.
Nếu amoniac máu tăng đột ngột, bệnh nhân cần được điều trị tích cực bằng cách loại bỏ hoàn toàn protein khỏi chế độ ăn trong 24h và cung cấp calo phi protein dưới dạng glucose. Bác sĩ có thể tiêm tĩnh mạch arginine kết hợp natri benzoat và natri phenylacetate. Nếu không cải thiện hoặc có tình trạng hôn mê, bệnh nhân cần được tiến hành lọc máu thông qua chạy thận nhân tạo. Ngoài ra, ghép gan cũng được cân nhắc cho một số trường hợp bệnh nặng, tái phát thường xuyên hoặc suy giảm chất lượng cuộc sống nghiêm trọng. Trị liệu hoạt động, trị liệu ngôn ngữ và vật lí trị liệu rất cần thiết cho trẻ có các vấn đề về thần kinh.
Dạng di truyền
Axit niệu argininosuccin di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, cả hai bản sao của gen trong mỗi tế bào đều mang đột biến thì mới có thể biểu hiện bệnh. Cha mẹ của một cá nhân mắc bệnh đều mang một bản sao của gen đột biến, nhưng họ thường không biểu hiện các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh.
Phòng ngừa
Axit niệu argininosuccin di truyền lặn đột biến gen ASL gây nên, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.
Các tên gọi khác
- Argininosuccinate lyase deficiency
- Argininosuccinic acidemia
- Argininosuccinicaciduria
- Argininosuccinyl-CoA lyase deficiency
- Arginosuccinase deficiency
- ASA
- ASAuria
- ASL deficiency
References
- Genetic Testing Information. Argininosuccinate lyase deficiency. Retrieved March 26, 2024 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0268547/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Argininosuccinic aciduria. Retrieved March 26, 2024 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/5843/argininosuccinic-aciduria
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. ARGININOSUCCINIC ACIDURIA. Retrieved March 26, 2024 from https://omim.org/entry/207900
- MedlinePlus. Argininosuccinic aciduria. Retrieved March 26, 2024 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/argininosuccinic-aciduria/
- National Organization for Rare Disorders. Argininosuccinic Aciduria. Retrieved March 26, 2024 from https://rarediseases.org/rare-diseases/argininosuccinic-aciduria/