Thiếu carbamonyl phosphate synthetase I
Thiếu carbamonyl phosphate synthetase I (carbamoyl phosphate synthetase I deficiency – CPS) là bệnh di truyền khiến ammoniac tích tụ trong máu, từ đó gây độc cho các cơ quan và mô. Não người bệnh bị ảnh hưởng nghiêm trọng do chúng nhạy cảm với lượng amoniac dư thừa. Amoniac được tạo thành trong quá trình cơ thể phân hủy protein.
Biểu hiện lâm sàng
Thiếu carbamonyl phosphate synthetase I thường khởi phát ngay từ khi trẻ mới sinh với những biểu hiện lâm sàng như:
- Ngủ nhiều quá mức
- Kiểm soát nhịp thở kém
- Điều hòa nhiệt độ cơ thể kém
- Chán ăn và nôn mửa sau ăn
- Co giật
- Cử động cơ thể bất thường
- Hôn mê
Qua giai đoạn sơ sinh, bệnh nhân có thể tái phát bệnh nếu không duy trì chế độ ăn uống hợp lý, bị căng thẳng quá mức hoặc mắc các bệnh nhiễm trùng khác. Họ cũng có nguy cơ chậm phát triển và thiểu năng trí tuệ. Trong một số trường hợp, người bệnh có thể khởi phát triệu chứng muộn và ít nghiêm trọng hơn.
Độ phổ biến
Thiếu carbamonyl phosphate synthetase I là bệnh hiếm gặp. Theo thống kê tại Nhật bản, tỉ lệ mắc bệnh khoảng 1/800.000 trẻ sơ sinh.
Nguyên nhân
Đột biến gen CPS1 gây ra thiếu carbamonyl phosphate synthetase I. Gen này cung cấp hướng dẫn tạo ra enzyme carbamonyl phosphate synthetase I cho bước đầu tiên của chu trình ure trong tế bào gan . Bình thường nitơ dư thừa được tạo ra sau quá trình phân giải protein, tiếp theo enzyme chuyển các hợp chất nitơ dư này vào chu trình ure, từ đó chúng được xử lý và đào thải ra khỏi cơ thể qua thận.
Gen CPS1 đột biến khiến lượng enzyme carbamonyl phosphate synthasetase tạo thành bị giảm, nên chu trình ure bị gián đoạn. Dó đó, nitơ tích tụ trong máu dưới dạng ammoniac thay vì chuyển hóa thành dạng ure ít độc hơn để đào thải ra ngoài. Ammoniac ảnh hưởng nghiêm trọng đến não và gây ra nhiều bệnh lý thần kinh cũng như những triệu chứng khác.
Ảnh: Chu trình ure
Nguồn: Gen Reviews
nh: Giải phẫu gan
Nguồn: Medlineplus.gov
Ảnh: Cấu trúc tuyến thượng thận
Ảnh: Cấu trúc bên trong của não
Nguồn: Terese Winslow
Chẩn đoán
Thiếu carbamonyl phosphate synthetase I được chẩn đoán dựa trên biểu hiện lâm sàng, xét nghiệm chuyên biệt kết hợp với tiền sử bệnh gia đình. Ngoài ra, bác sĩ có thể chỉ định bệnh nhân thực hiện xét nghiệm di truyền nhằm xác nhận kết quả chẩn đoán.
Xét nghiệm tiếp theo bao gồm kiểm tra mẫu nước tiểu và máu của bé để đo nồng độ axit và chất độc có hại. Một số axit và độc tố tích tụ trong cơ thể khi trẻ mắc bệnh thiếu axit amin, vì vậy bác sĩ có thể dựa vào nồng độ các chất này để xác định xem em bé có mắc bệnh hay không. Nồng độ axit orotic bình thường trong nước tiểu, nồng độ amoniac và một số axit amin trong máu cao có thể cho thấy em bé bị thiếu carbamonyl phosphate synthetase I. Nếu xét nghiệm máu và nước tiểu chưa thể kết luận được, bác sĩ có thể cần đánh giá thêm một mẫu gan nhỏ.
Điều trị
Người mắc bệnh thiếu carbamonyl phosphate synthetase I nếu được chẩn đoán và điều trị kịp thời có thể ngăn ngừa tăng ammoniac máu tái phát và những biến chứng thần kinh nghiêm trọng. Do đó, bệnh nhân nên thường xuyên xét nghiệm máu đinh kỳ để được chữa trị sớm. Mục tiêu điều trị là giúp người bệnh giảm nồng độ amoniac trong máu và ngăn ngừa nitơ dư thừa tích tụ.
Hiện nay, bác sĩ thường sử dụng phương pháp lọc máu để giảm nồng độ ammoniac huyết tương cho bệnh nhân. Ngoài ra, người bệnh cần duy trì chế độ ăn ít protein, nhiều calo, bổ sung thêm axit amin thiết yếu như citrulline hoặc arginine để cơ thể duy trì tốc độ tổng hợp protein bình thường.
Một số thuốc giúp loại bỏ nitơ dư bao gồm:
- Ammonul, Ucephan dạng tiêm tĩnh mạch và uống
- Buphenyl dạng uống
Trường hợp bị ảnh hưởng thần kinh, người bệnh không nên sử dụng axit valproic và steroid tiêm tĩnh mạch vì nó có thể làm tăng nồng độ amoniac trong máu.
Bệnh nhân nên điều trị bằng các loại thuốc như:
- Phenobarbital
- Carbamazepine
Ảnh: Axit amin
Nguồn: Darryl Leja, NHGRI
Dạng di truyền
Thiếu carbamonyl phosphate synthetase I di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, bệnh chỉ biểu hiện khi có cả hai bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng bố mẹ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.
Phòng ngừa
Thiếu carbamonyl phosphate synthetase I di truyền lặn do đột biến gen CPS1, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.
Các tên gọi khác
- Carbamoyl-phosphate synthase I deficiency disease
- Carbamyl-phosphate synthetase I deficiency disease
- Congenital hyperammonemia, type I
References
- Genetic Testing Information. Congenital hyperammonemia, type I. Retrieved 26 September 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C4082171/?_ga=2.110254917.1313160542.1695606744-211799497.1689575420
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Carbamoyl-phosphate synthetase 1 deficiency. Retrieved 26 September 2023 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/7269/carbamoyl-phosphate-synthetase-1-deficiency
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. CARBAMOYL PHOSPHATE SYNTHETASE I DEFICIENCY, HYPERAMMONEMIA DUE TO. Retrieved 26 September 2023 from https://omim.org/entry/237300
- U.S National Library of Medicine. Carbamoyl phosphate synthetase I deficiency. Retrieved 26 September 2023 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/carbamoyl-phosphate-synthetase-i-deficiency/#causes
- Baby's First Test. Carbamoyl Phosphate Synthetase I Deficiency. Retrieved 02 October 2023 from https://www.babysfirsttest.org/newborn-screening/conditions/carbamoyl-phosphate-synthetase-i-deficiency
- Health Resources and Services Administration Carbamoyl phosphate synthetase I deficiency. Retrieved 26 September 2023 from https://newbornscreening.hrsa.gov/conditions/carbamoyl-phosphate-synthetase-i-deficiency
- MalaCards. Carbamoyl Phosphate Synthetase I Deficiency, Hyperammonemia Due to (CPS1D). Retrieved 26 September 2023 from https://www.malacards.org/card/carbamoyl_phosphate_synthetase_i_deficiency_hyperammonemia_due_to
- National Organization for Rare Disorders. Carbamoyl Phosphate Synthetase 1 Deficiency. Retrieved 26 September 2023 from https://rarediseases.org/rare-diseases/carbamoyl-phosphate-synthetase-i-deficiency/
- Orphanet. Carbamoyl-phosphate synthetase 1 deficiency. Retrieved 26 September 2023 from https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?Lng=GB&Expert=147