Thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài
Thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài (long Chain 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase deficiency – LCHAD) là một bệnh di truyền hiếm gặp khiến cơ thể không thể chuyển hóa một số chất béo thành năng lượng, đặc biệt khi cơ thể không được cung cấp đầy đủ thức ăn hoặc nhịn đói.
Biểu hiện lâm sàng
Triệu chứng của thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài thường xuất hiện trong giai đoạn sơ sinh và trẻ nhỏ. Bệnh nhi thường gặp nhiều khó khăn khi ăn uống như chán ăn, buồn nôn hoặc cực kỳ không thích một số loại thực phẩm. Ngoài ra, trẻ có một số triệu chứng khác bao gồm:
- Hôn mê
- Hạ đường huyết
- Hạ huyết áp
- Phát triển chậm
- Các vấn đề về gan
Các mô nhạy cảm với ánh sáng như võng mạc giảm chức năng khiến trẻ suy giảm thị lực, cận thị hoặc khó nhìn thấy vật xung quanh trong điều kiện ánh sáng yếu. Những vấn đề về thị lực này có xu hướng diễn tiến nghiêm trọng theo thời gian. Trẻ sơ sinh và trẻ em thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài có nguy cơ mắc các bệnh nghiêm trọng về tim như suy tim, khó thở, hôn mê và có thể tử vong đột ngột. Một số trẻ mắc bệnh trong độ tuổi lớn hơn có thể mắc các bệnh về chức năng vận động và hệ thần kinh như đau cơ, tiêu cơ vân, bệnh thần kinh ngoại biên.
Triệu chứng bệnh có thể khởi phát khi bệnh nhi gặp các trường hợp căng thẳng bao gồm:
- Nhịn đói thời gian lâu
- Viêm nhiễm virus
- Thời tiết khắc nghiệt
Thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài thường nhầm lẫn với hội chứng Reye—một bệnh nghiêm trọng tiến triển trên trẻ trong giai đoạn hồi phục sau viêm nhiễm virus. Phần lớn các trường hợp trẻ mắc hội chứng Reye do sử dụng aspirin trong điều trị viêm nhiễm.
Độ phổ biến
Theo thống kê, ca mang thai thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài chiếm tỉ lệ khoảng 1/62.000 trường hợp tại Phần Lan, trong khi số ca mắc bệnh tại Mỹ có thể ít hơn. Do đó, tỉ lệ người dân mắc bệnh thực tế trên toàn thế giới vẫn chưa được xác định chính xác.
Nguyên nhân
Đột biến gen HADHA gây ra thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài. Gen này cung cấp hướng dẫn tạo ra các thành phần trong phức hợp protein ti thể ba chức năng—tham gia các phản ứng chuyển hóa của cơ thể. Phức hợp protein ti thể ba chức năng xúc tác 3 trong 4 phản ứng phân cắt chuỗi axit béo dài trong ti thể thành những đoạn ngắn. Những axit béo chuỗi dài này hiện diện nhiều trong sữa và một số loại dầu. Sau khi được hấp thụ vào cơ thể, axit béo chuỗi dài được lưu trữ trong các mô mỡ cho đến khi chúng được chuyển hóa thành nguồn năng lượng chính cho hoạt động của tim và cơ. Khi cơ thể nhịn đói trong thời gian dài, các axit béo chuỗi dài được huy động và biến đổi thành nguồn năng lượng cho gan và các mô khác.
Đột biến gen HADHA tạo ra các phiên bản protein bất thường, chúng phá vỡ cấu trúc và chức năng của phức hợp protein ti thể ba chức năng. Những protein bất thường này không thể tham gia chuyển hóa axit béo chuỗi dài trong thức ăn và mỡ, nên cơ thể thiếu nguồn năng lượng cần thiết. Đây cũng chính là nguyên nhân gây ra triệu chứng hôn mê và hạ đường huyết trên bệnh nhân. Ngoài ra, axit béo chuỗi dài không được phân cắt hoàn toàn thường tích tụ đến mức làm tổn thương gan, tim, cơ và võng mạc, từ đó gây ra nhiều triệu chứng khác của bệnh.
Chẩn đoán
Trong vòng 24–48 giờ sau khi sinh, trẻ được lấy máu gót chân để thực hiện sàng lọc sơ sinh nhằm phát hiện tình trạng thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài và các rối loạn khác.
Nếu kết quả sàng lọc sơ sinh cho thấy nguy cơ cao thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài, bác sĩ sẽ cho em bé làm thêm xét nghiệm để làm rõ. Điều quan trọng cần lưu ý là kết quả sàng lọc nguy cơ cao không đồng nghĩa với kết luận em bé mắc bệnh. Kết quả nguy cơ cao có thể do mẫu máu ban đầu được thu quá ít hoặc quá sớm. Tuy nhiên, cha mẹ nên nhớ đưa trẻ tái khám theo đúng lịch hẹn để làm xét nghiệm xác nhận. Nếu không được điều trị, thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài có thể ảnh hưởng sức khỏe của trẻ rõ rệt ngay sau khi sinh, xét nghiệm tiếp theo phải được tiến hành càng sớm càng tốt để xác định xem liệu trẻ có mắc bệnh hay không.
Xét nghiệm tiếp theo sẽ bao gồm kiểm tra mẫu nước tiểu và máu của em bé để tìm dấu hiệu của thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài. Nồng độ hydroxyacylcarnitine chuỗi dài tăng lên khi trẻ mắc bệnh, do đó bác sĩ sẽ xem xét lượng acylcarnitine trong máu để xác định xem bé có mắc bệnh hay không. Đôi khi, bác sĩ có thể kết hợp xét nghiệm sinh hóa và xét nghiệm di truyền nhằm chẩn đoán bệnh chính xác hơn.
Ngoài ra xét nghiệm phân biệt thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài và bệnh thiếu TFP có thể được thực hiện trên nguyên bào sợi da hoặc tế bào lympho của trẻ. Trong đó, bệnh nhi thiếu duy nhất một loại enzyme 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài, còn bệnh TFP do thiếu cả 3 enzyme bao gồm enoyl-CoA hydratase chuỗi dài, 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài và 3-ketoacyl-CoA thiolase chuỗi dài.
Điều trị
Thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài có thể được điều trị thông qua nhiều phương pháp.
Ăn uống đầy đủ
Một số trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ bị thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài cần ăn thường xuyên để ngăn ngừa khủng hoảng trao đổi chất. Bác sĩ sẽ cho biết tần suất trẻ cần được cho ăn. Nhìn chung, trẻ sơ sinh nên được cho ăn cứ bốn đến sáu giờ một lần, một số bé thậm chí cần ăn thường xuyên hơn. Điều quan trọng là trẻ sơ sinh được cho ăn vào ban đêm. Trẻ có thể cần được đánh thức để ăn nếu không tự thức dậy. Bác sĩ hoặc chuyên gia dinh dưỡng sẽ hướng dẫn cha mẹ thực hiện kế hoạch ăn uống phù hợp cho trẻ sơ sinh, đặc biệt khi bé bị bệnh hoặc khi bé không chịu ăn.
Bác sĩ trao sẽ tư vấn chế độ ăn khi bé lớn hơn. Khi khỏe mạnh, nhiều thanh thiếu niên và người lớn có thể nhịn ăn tới 12 giờ mà không gặp vấn đề gì. Các phương pháp điều trị khác nên được tiếp tục suốt cuộc đời.
Chế độ ăn phù hợp
Đôi khi, trẻ mắc bệnh nên áp dụng chế độ ăn ít chất béo và nhiều carbohydrate. Carbohydrate cung cấp cho cơ thể nhiều loại đường có thể được sử dụng làm năng lượng. Trên thực tế, trẻ nên ăn nhiều loại thực phẩm giàu carbohydrate (bánh mì, mì ống, trái cây, rau củ,...) và protein (thịt nạc và thực phẩm từ sữa ít béo). Cha mẹ nên trao đổi với bác sĩ trước khi thực hiện bất kỳ thay đổi với chế độ ăn uống.
Người bệnh không thể sử dụng một số loại chất béo được gọi là axit béo chuỗi dài. Phần lớn chất béo còn lại trong chế độ ăn có thể dưới dạng axit béo chuỗi trung bình.
Bổ sung thực phẩm
Phương pháp điều trị phổ biến nhất cho trẻ mắc thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài là bổ sung một số loại thực phẩm bao gồm:
- Dầu Triglyceride chuỗi trung bình (MCT): Bệnh nhi có khả năng phân hủy chất béo trong dầu MCT và chuyển hóa thành năng lượng.
- L-carnitine: Trẻ có khả năng sản xuất L-carnitine nhưng với lượng rất ít, do đó bác sĩ có thể kê toa thuốc bổ sung L-carnitine giúp loại bỏ các chất có hại khỏi cơ thể.
- DHA: Bổ sung DHA có thể giúp giảm triệu chứng bệnh, hỗ trợ cải thiện thị lực cho trẻ.
Tuy nhiên, phụ huynh nên tham khảo ý kiến của bác sĩ trước khi bắt đầu sử dụng các thực phẩm bổ sung này.
Gặp bác sĩ khi có triệu chứng
Cha mẹ nên đưa con đến gặp bác sĩ nếu phát hiện bé có bất kỳ biểu hiện sau đây:
- Ăn kém
- Mệt mỏi hoặc buồn ngủ quá mức
- Nôn mửa
- Tiêu chảy
- Nhiễm trùng
- Sốt
- Đau hoặc yếu cơ dai dẳng, nước tiểu có màu nâu đỏ
Trẻ cần ăn thêm thực phẩm giàu tinh bột và uống nhiều nước hơn ngay cả khi không cảm thấy đói để phòng ngừa hạ đường huyết. Trẻ bệnh thường không muốn ăn. Nếu không thể ăn, trẻ có thể cần được điều trị tại bệnh viện để ngăn ngừa biến chứng.
Tránh tập thể dục hoặc gắng sức kéo dài
Tập thể dục nặng trong thời gian dài cũng có thể gây ra các triệu chứng như sau:
- Đau cơ
- Chuột rút
- Yếu ớt
- Nước tiểu màu nâu đỏ
Nếu các triệu chứng về cơ xảy ra, người bệnh cần điều trị kịp thời để ngăn ngừa tổn thương thận. Trẻ em hoặc người lớn có triệu chứng về cơ nên:
- Uống nước ngay lập tức
- Ăn tinh bột hoặc đường
- Đến bệnh viện để điều trị
Để ngăn ngừa các triệu chứng về cơ, hãy thực hiện:
- Tránh tập thể dục kéo dài hoặc nặng
- Giữ ấm cơ thể
- Ăn carbohydrate trước và trong thời gian tập thể dục vừa phải
Dạng di truyền
Thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, bệnh chỉ biểu hiện khi có cả hai bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng bố mẹ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.
Phòng ngừa
Thiếu 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase chuỗi dài di truyền lặn do đột biến gen HADHA, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con.
Tên gọi khác
- 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase, long chain, deficiency
- LCHAD deficiency
- Long-chain 3-hydroxy acyl CoA dehydrogenase deficiency
- Long-chain 3-hydroxyacyl-coenzyme A dehydrogenase deficiency
- Long-chain 3-OH acyl-CoA dehydrogenase deficiency
- Trifunctional protein deficiency, type 1
References
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Long chain 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase deficiency. Retrieved 20 September, 2023 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/6867/lchad-deficiency/
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. LONG-CHAIN 3-HYDROXYACYL-CoA DEHYDROGENASE DEFICIENCY. Retrieved 20 September, 2023 from https://omim.org/entry/609016
- National Library of Medicine. Long chain 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase deficiency. Retrieved 20 September, 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C3711645/?_ga=2.34681891.389327479.1695087726-2028274804.1692697486
- National Library of Medicine. Glycine N-methyltransferase deficiency. Retrieved 20 September, 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C1847720/
- Orphanet. Long chain 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase deficiency. Retrieved 20 September, 2023 from https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?lng=EN&Expert=5
- MedlinePlus. Long-chain 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase deficiency. Retrieved 20 September, 2023 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/long-chain-3-hydroxyacyl-coa-dehydrogenase-deficiency/
- The Newborn Screening Information Center. Long-chain 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase deficiency. Retrieved 20 September, 2023 from https://newbornscreening.hrsa.gov/conditions/long-chain-3-hydroxyacyl-coa-dehydrogenase-deficiency
- Baby’s First Test. Long-Chain L-3 Hydroxyacyl-CoA Dehydrogenase Deficiency. Retrieved 20 September, 2023 from https://www.babysfirsttest.org/newborn-screening/conditions/long-chain-l-3-hydroxyacyl-coa-dehydrogenase-deficiency
- American Academy of Pediatrics. Long-Chain 3-Hydroxyacyl-CoA Dehydrogenase Deficiency: Clinical Presentation and Follow-Up of 50 Patients Retrieved 20 September, 2023 https://publications.aap.org/pediatrics/article-abstract/109/1/99/79785/Long-Chain-3-Hydroxyacyl-CoA-Dehydrogenase?redirectedFrom=fulltext
- STAR-G. LCHADD (long chain 3-hydroxyacyl-CoA dehydrogenase deficiency). Retrieved 26 September 2023 from https://www.newbornscreening.info/lchadd-long-chain-3-hydroxyacyl-coa-dehydrogenase-deficiency/