Viêm tụy di truyền
Viêm tụy di truyền (hereditary-pancreatitis) là bệnh lý gây ra các đợt viêm tụy tái phát. Tuyến tụy sản xuất enzyme giúp tiêu hóa thức ăn, đồng thời nó cũng sản xuất insulin – hormone kiểm soát mức đường huyết. Các đợt viêm tụy cấp có thể dẫn đến tổn thương tụy vĩnh viễn và mất chức năng tuyến tụy.
Biểu hiện lâm sàng
Viêm tụy di truyền thường khởi phát ở trẻ từ 2-11 tuổi. Trẻ xuất hiện cơn đau bụng đột ngột, sốt, buồn nôn hoặc ói mửa. Những triệu chứng này gọi là viêm tụy cấp tính thường kéo dài khoảng ba ngày. Nếu không được điều trị, bệnh tiến triển thành viêm tụy mãn tính. Người bệnh biểu hiện triệu chứng như đầy hơi, chướng bụng, thỉnh thoảng đau bụng hoặc cơn đau xảy ra thường xuyên hơn tùy vào mức độ nghiêm trọng của bệnh. Một số trường hợp phát triển chứng vôi hóa tuyến tụy do lắng đọng canxi. Tình trạng viêm nhiễm kéo dài trong nhiều năm làm xơ hóa mô tuyến tụy khiến tụy mất chức năng. Do đó, quá trình sản xuất enzyme bị suy giảm, từ đó khiến cơ thể xáo trộn hoạt động tiêu hóa bình thường, tăng tiết mỡ, giảm cân, thiếu protein và vitamin.
Ngoài ra, lượng insulin bị thiếu hụt do tuyến tụy suy yếu. Khoảng 1/4 số người bị viêm tụy di truyền sẽ phát triển bệnh tiểu đường tuýp 1, nguy cơ phát triển bệnh tiểu đường tăng dần theo tuổi. Viêm tụy di truyền có thể tiến triển thành ung thư tụy, nguy cơ cao với người mắc bệnh có hút thuốc, sử dụng rượu bia hoặc gia đình có tiền sử bệnh. Tiểu đường tuýp 1 và ung thư tụy là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu của người mắc bệnh viêm tụy di truyền.
Độ phổ biến
Viêm tụy di truyền là bệnh hiếm gặp. Tỷ lệ mắc bệnh tại Châu Âu khoảng 3/1.000.000 - 6/1.000.000 người. Riêng Hoa Kỳ có ít nhất 1000 người mắc căn bệnh này.
Nguyên nhân
Đột biến gen PRSS1 gây ra viêm tụy di truyền. Gen PRSS1 cung cấp hướng dẫn tạo ra enzyme trypsinogen cation. Enzyme này được sản xuất trong tuyến tụy và vận chuyển tới ruột non để tiêu hóa thức ăn. Trước khi thực hiện quá trình tiêu hóa, enzyme chuyển hóa thành dạng hoạt động gọi là trypsin. Sau khi tiêu hóa xong thức ăn, trypsin bị phá vỡ.
Đột biến gen PRSS1 liên quan đến viêm tụy di truyền khiến quá trình enzyme trypsinogen chuyển thành trypsin diễn ra sớm hơn. Đồng thời, các đột biến gen khác ngăn trypsin bị phá vỡ. Những hoạt động bất thường này làm tăng nồng độ trypsin, từ đó gây tổn thương mô tuyến tụy và kích hoạt phản ứng miễn dịch dẫn đến viêm.
Bệnh diễn biến theo nhiều cấp độ. Ban đầu, tình trạng viêm ở mức viêm tuyến tụy cấp, sau đó tiến triển thành viêm tụy cấp tái phát, sau cùng là viêm tụy mãn tính thường xảy với bệnh nhân trưởng thành. Tình trạng viêm nhiễm kéo dài nhiều năm làm xơ hóa và mất chức năng tuyến tụy. Do đó, quá trình sản xuất enzyme tiêu hóa bị giảm hiệu suất, kéo theo hoạt động tiêu hóa bị xáo trộn.
Khoảng 65-80% trường hợp mắc bệnh viêm tụy di truyền do đột biến gen PRSS1. Những trường hợp còn lại liên quan đến đột biến tại các gen SPINK1, CTRC, CASR và CFTR. Tuy nhiên, người ta vẫn chưa xác định được cơ chế gây bệnh của các đột biến này.
Chẩn đoán
Người bệnh được khám sức khỏe, thăm hỏi tiền sử bệnh và kiểm tra các dấu hiệu lâm sàng. Bác sĩ có thể chỉ định một số xét nghiệm bổ sung như:
- Siêu âm nội soi
- Xét nghiệm di truyền tìm đột biến gen gây bệnh
Điều trị
Quá trình điều trị viêm tụy di truyền chủ yếu tập trung kiểm soát cơn đau và đảm bảo dinh dưỡng tối ưu cho bệnh nhân. Một số thuốc giảm đau như acetaminophen, NSAID, chất chống oxy hóa. Một số bệnh nhân không đáp ứng với thuốc, nên họ có thể cần can thiệp nội soi hoặc phẫu thuật cắt bỏ tụy. Thay đổi lối sống và chế độ ăn cũng giúp người bệnh kiểm soát cơn đau, ví dụ như ăn nhiều carbohydrate, ít protein và chất béo. Ngoài ra, người bệnh cần bổ sung enzyme tuyến tụy để điều trị chứng khó tiêu như Creon, Pancreas và Violiase.
Viêm tụy di truyền làm tăng nguy cơ mắc ung thư tuyến tụy. Do đó, bệnh nhân cần được theo dõi và khám định kỳ nhằm phát hiện kịp thời. Người bệnh nên ngưng hút thuốc và không uống rượu bia nhằm giảm nguy cơ phát triển biến chứng nghiêm trọng.
Dạng di truyền
Bệnh di truyền theo kiểu trội trên nhiễm sắc thể thường. Do đó một bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào là đủ gây bệnh. Một số trường hợp người bệnh thừa hưởng đột biến gen PRSS1 từ cha hoặc mẹ bị bệnh. Các trường hợp còn lại, bệnh xảy ra do đột biến mới (de novo) trong gen PRSS1 và xảy ra ở người không có tiền sử mắc bệnh.
Khoảng 20% người mang gen PRSS1 đột biến nhưng không mắc bệnh viêm tụy di truyền, gọi là giảm biểu hiện (reduced penetrance). Người ta vẫn chưa xác định được nguyên nhân của hiện tượng này.
Phòng ngừa
Bệnh di truyền theo kiểu trội trên nhiễm sắc thể thường, khi sinh con sẽ có 50% khả năng di truyền bệnh. Do đó, để đảm bảo 100% khả năng con không bị bệnh, cha mẹ có thể chọn phương pháp thụ tinh nhân tạo IVF và sàng lọc phôi PGS/PGD.
Các thành viên trong gia đình nên khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ nếu có thành viên mắc bệnh. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền đảm bảo sinh con khỏe mạnh.
Các tên gọi khác
- Autosomal dominant hereditary pancreatitis
- Familial pancreatitis
- Hereditary chronic pancreatitis
- HP
References
- Genetic Testing Information. Hereditary pancreatitis. Retrieved September 28, 2022 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0238339/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Hereditary pancreatitis. Retrieved September 28, 2022 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/6632/hereditary-pancreatitis
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. PANCREATITIS, HEREDITARY. Retrieved September 28, 2022 from https://omim.org/entry/167800
- U.S National Library of Medicine. Hereditary pancreatitis. Retrieved September 28, 2022 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/hereditary-pancreatitis/
- National Organization for Rare Disorders. Hereditary pancreatitis. Retrieved September 28, 2022 from https://rarediseases.org/gard-rare-disease/hereditary-pancreatitis/
- Cancer.Net. Hereditary pancreatitis. Retrieved September 28, 2022 from https://www.cancer.net/cancer-types/hereditary-pancreatitis
- MalaCards. Pancreatitis, Hereditary (PCTT). Retrieved October 03, 2022 from https://www.malacards.org/card/pancreatitis_hereditary
- Orphanet. Hereditary chronic pancreatitis. Retrieved October 03, 2022 from https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?Lng=GB&Expert=676
- National Pancreas Foundation. Hereditary Pancreatitis. Retrieved October 03, 2022 from https://pancreasfoundation.org/hereditary-pancreatitis/
- Johns Hopkins Medicine. About Familial Pancreatic Cancer. Retrieved October 03, 2022 from https://pathology.jhu.edu/pancreas/familial/about