Bệnh CLN1
Bệnh tích tụ lipofuscin neuron (neuronal ceroid lipofuscinose – NCL) hay bệnh Batten là nhóm bệnh ảnh hưởng đến hệ thần kinh, thị lực và trí tuệ. Bệnh được chia thành 8 loại dựa vào các đặc điểm sau:
- Nguyên nhân di truyền
- Độ tuổi khởi phát
- Dấu hiệu và triệu chứng
Tên của mỗi loại bao gồm “CLN” và số thứ tự loại phụ.
Biểu hiện lâm sàng
Trẻ mắc bệnh CLN1 phát triển bình thường trong thời kỳ sơ sinh và bắt đầu phát bệnh sau 18 tháng. Chúng trở nên cáu gắt và mất các kỹ năng đã có trước đó (phát triển hồi quy). Các tế bào thần kinh trong não chết theo thời gian, dẫn đến mất toàn bộ mô não (teo não) và đầu nhỏ bất thường (tật đầu nhỏ ). Trẻ mắc bệnh bị yếu cơ, thiểu năng trí tuệ khiến trẻ ít khi vận động và ít nói. Một số trẻ phát triển các chuyển động tay lặp đi lặp lại.
Tật đầu nhỏ
Nguồn: Centers for Disease Control and Prevention
Đến khoảng 2 tuổi, trẻ mắc bệnh bị co giật cơ, động kinh, mất thị lực, nhiễm trùng đường hô hấp thường xuyên. Trường hợp bệnh tiến triển nghiêm trọng, trẻ có thể khó bú và phải đặt ống thông dạ dày. Trẻ mắc bệnh CLN1 thường chết trước 8 tuổi.
Một số trẻ biểu hiện các dấu hiệu muộn hơn, thậm chí đến tuổi trưởng thành. Người bệnh thường bị rung giật cơ, động kinh, mất thị lực, suy giảm trí tuệ và vận động (bệnh Parkinson). Tuổi thọ của họ phụ thuộc vào thời điểm và mức độ của các triệu chứng.
Độ phổ biến
Tỷ lệ mắc bệnh CLN1 ước tính khoảng 1/100.000 người trên toàn thế giới, hơn 200 trường hợp đã được mô tả trong các tài liệu khoa học. Bệnh phổ biến hơn ở Phần Lan với tỷ lệ mắc bệnh 1/12.500 người.
Nguyên nhân
Đột biến gen PPT1 gây ra bệnh CLN1. Gen PPT1 cung cấp hướng dẫn tạo ra enzyme palmitoyl-protein thioesterase 1. Enzyme này có mặt trong lysosome - các ngăn bên trong tế bào có chức năng phân hủy và tái chế nhiều loại phân tử. Palmitoyl-protein thioesterase 1 loại bỏ chất béo gọi là axit béo chuỗi dài khỏi một số protein, quá trình này giúp phân giải protein khi không còn cần thiết. Palmitoyl-protein thioesterase 1 cũng liên quan đến một loạt các chức năng khác của tế bào.
Đột biến gen PPT1 gây ra bệnh CLN1 làm giảm hoặc ngừng sản xuất palmitoyl-protein thioesterase 1. Do đó, chức năng loại bỏ các axit béo khỏi protein bị suy yếu. Chất béo và protein bị phân hủy một phần này tích tụ trong lysosome của các tế bào khắp cơ thể. Tuy nhiên, các tế bào thần kinh đặc biệt dễ bị tổn thương bởi các chất tích tụ bất thường, chúng chết sớm và lan rộng dẫn đến các dấu hiệu nghiêm trọng và tử vong ở trẻ mắc bệnh.
Trường hợp bệnh khởi phát muộn, enzyme palmitoyl-protein thioesterase 1 suy giảm chức năng nhẹ. Nồng độ chất béo và protein phân hủy chưa hoàn toàn ít hơn, do đó chúng cần nhiều thời gian hơn để tích tụ trong lysosome đến mức gây chết tế bào thần kinh.
Chẩn đoán
Người bệnh được khám sức khỏe, thăm hỏi tiền sử bệnh nhằm xác định các dấu hiệu và triệu chứng đặc trưng.
Một số xét nghiệm chẩn đoán bệnh như:
- Xét nghiệm enzyme: đánh giá khả năng hoạt động của enzyme palmitoyl-protein thioesterase 1 trong tế bào bạch cầu.
- Kiểm tra mẫu da hoặc mô dưới kính hiển vi có thể thấy hình dạng đặc biệt của tế bào do tích lũy lipofuscin. Ngoài ra, chúng biểu thị màu vàng chanh khi nhìn dưới kính hiển vi ánh sáng cực tím.
- Xét nghiệm di truyền tìm đột biến gen PPT1.
Điều trị
Hiện nay chưa có phương pháp điều trị hoàn toàn bệnh CLN1. Các liệu pháp dựa vào triệu chứng cụ thể của người bệnh nhằm cải thiện chất lượng cuộc sống của họ.
- Điều trị chứng co cứng bằng thuốc chống co giật và thuốc làm giãn cơ
- Trẻ sơ sinh mắc bệnh có thể đặt ống thông dạ dày, đảm bảo đầy đủ dinh dưỡng
Dạng di truyền
Bệnh CLN1 di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, bệnh chỉ biểu hiện khi có cả hai bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng bố mẹ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.
Phòng ngừa
Bệnh CLN1 di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con.
Các thành viên trong gia đình nên khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ nếu có thành viên mắc bệnh. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền đảm bảo sinh con khỏe mạnh.
Các tên gọi khác
- CLN1
- Infantile Batten disease
- Infantile neuronal ceroid lipofuscinosis
- Neuronal ceroid lipofuscinosis 1
- Neuronal ceroid lipofuscinosis, infantile
- Santavuori-Haltia disease
- Santavuori disease
- Infantile Finnish type neuronal ceroid lipofuscinosis (Balkan disease)
- INCL
References
- Genetic Testing Information. Infantile neuronal ceroid lipofuscinosis. Retrieved September 19, 2022 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0268281/
- Genetic Testing Information. Neuronal ceroid lipofuscinosis 1. Retrieved September 19, 2022 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C1850451/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Ceroid lipofuscinosis neuronal 1. Retrieved September 19, 2022 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/1219/ceroid-lipofuscinosis-neuronal-1
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. CEROID LIPOFUSCINOSIS, NEURONAL, 1 Retrieved September 19, 2022 from https://omim.org/entry/256730
- U.S National Library of Medicine. CLN1 disease. Retrieved September 19, 2022 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/cln1-disease/
- National Organization for Rare Disorders. Classic Infantile CLN1 Disease. Retrieved September 19, 2022 from https://rarediseases.org/rare-diseases/santavuori-disease/
- Orphanet. CLN1 Disease. Retrieved September 19, 2022 from https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?Expert=228329
- Charles Shyng, Hemanth R. Nelvagal, Joshua T. Dearborn, Jaana Tyynelä, Robert E. Schmidt, Mark S. Sands and Jonathan D. Cooper. Synergistic effects of treating the spinal cord and brain in CLN1 disease. Published July 03, 2017 https://doi.org/10.1073/pnas.1701832114
- Erika F. Augustine, Heather R. Adams, Emily de los Reyes, Kristen Drago, Margie Frazier, Norberto Guelbert, Minna Laine, Tanya Levin, Jonathan W. Mink, Miriam Nickel, Danielle Peifer, Angela Schulz, Alessandro Simonati, Meral Topcu, Joni A. Turunen, Ruth Williams, Elaine C. Wirrell, Sharon King. Synergistic effects of treating the spinal cord and brain in CLN1 disease.Management of CLN1 Disease: International Clinical Consensus. Published July 2021 https://doi.org/10.1016/j.pediatrneurol.2021.04.002
- H. R. Nelvagal,J. T. Dearborn,J. R. Ostergaard,M. S. Sands,J. D. Cooper. Spinal manifestations of CLN1 disease start during the early postnatal period. Published August 25, 2020 https://doi.org/10.1111/nan.12658