Bệnh Tay-Sachs
Bệnh Tay-Sachs là một rối loạn di truyền hiếm gặp, người bệnh gặp các vấn đề thần kinh đặc trưng do chết tế bào thần kinh trong não và tủy sống (hệ thần kinh trung ương).
Biểu hiện lâm sàng
Bệnh Tay-Sachs xảy ra phổ biến với trẻ sơ sinh. Trẻ mắc bệnh phát triển bình thường cho đến khoảng 6 tháng tuổi. Trong thời gian này, trẻ phát triển chậm và ngừng đạt các mốc phát triển bình thường. Đồng thời, các cơ vận động yếu đi khiến trẻ mất các kỹ năng đã có trước đó như lật, ngồi và bò. Trẻ thường phản ứng giật mình quá mức với tiếng ồn lớn. Khi bệnh tiến triển, trẻ bị co giật, khó nuốt, giảm thị lực và thính giác, thiểu năng trí tuệ. Mắt của trẻ xuất hiện đốm đỏ anh đào, triệu chứng này được xác định khi khám mắt. Trẻ sơ sinh mắc bệnh thường sống đến khoảng 4–5 tuổi.
Hai dạng khác hiếm gặp của bệnh Tay-Sachs bao gồm dạng vị thành niên và dạng khởi phát muộn. Các dấu hiệu và triệu chứng của dạng vị thành niên có thể xuất hiện từ 5–18 tuổi. Bệnh Tay-Sachs khởi phát muộn xuất hiện ở tuổi trưởng thành. Những người mắc một trong hai dạng bệnh này thường có các dấu hiệu và triệu chứng nhẹ hơn, khác với dạng bệnh ở trẻ sơ sinh, bao gồm:
- Yếu cơ
- Mất phối hợp cơ
- Các vấn đề lời nói
- Các triệu chứng tâm thần kinh
Những người mắc dạng bệnh Tay-Sachs khởi phát muộn có triệu chứng không giống nhau.
Độ phổ biến
Bệnh Tay-Sachs nói chung hiếm gặp. Các đột biến gây bệnh thường xuất hiện trong cộng đồng người Do Thái Ashkenazi (Đông và Trung Âu) hơn những quần thể khác. Tuy nhiên, các chiến dịch giáo dục và kiểm tra di truyền trong các cộng đồng có nguy cơ cao đã làm giảm tỉ lệ mắc bệnh trong các quần thể này.
Các biến thể gây bệnh cũng xuất hiện phổ biến hơn trong một số cộng đồng người Canada gốc Pháp tại Quebec, cộng đồng Old Order Amish tại Pennsylvania và người Cajun tại Louisiana.
Nguyên nhân
Bệnh Tay-Sachs xảy ra do đột biến gen HEXA trên nhiễm sắc thể số 15. Gen HEXA cung cấp hướng dẫn tạo ra tiểu đơn vị alpha của enzyme beta-hexosaminidase A. Chúng nằm trong lysosome—thành phần tế bào có chức năng phân hủy các chất độc hại và hoạt động như trung tâm tái chế. Trong lysosome, beta-hexosaminidase A phá vỡ một chất béo tên là GM2 ganglioside.
Đột biến gen HEXA khiến enzyme beta-hexosaminidase A giảm hiệu suất phá vỡ ganglioside GM2. Do đó, ganglioside GM2 tích tụ quá nhiều đến mức gây độc cho cơ thể, đặc biệt các tế bào của hệ thần kinh trung ương. Tế bào thần kinh bị ngộ độc dẫn đến rối loạn chức năng và chết đi, từ đó gây ra các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh Tay-Sachs.
Đột biến gen HEXA khiến enzyme beta-hexosaminidase A giảm chức năng nghiêm trọng hoặc không hoạt động, từ đó bệnh Tay-Sachs xảy ra trên trẻ sơ sinh. Các đột biến cho phép enzyme hoạt động với hiệu suất thấp có xu hướng gây ra dạng bệnh thiếu niên hoặc khởi phát muộn.
Bệnh Tay-Sachs làm suy giảm chức năng của enzyme beta-hexosaminidase A trong lysosome và liên quan đến quá trình tích tụ của ganglioside GM2, nên bệnh đôi khi được gọi là rối loạn dự trữ lysosome hoặc bệnh GM2-gangliosidosis.
Chẩn đoán
Bệnh Tay-Sachs được chẩn đoán dựa trên đánh giá lâm sàng và các dấu hiệu đặc trưng. Ví dụ như trẻ ngưng bò, lật hoặc ngồi dậy. Trẻ nghi ngờ mắc bệnh được thực hiện một số xét nghiệm chẩn đoán như:
- Xét nghiệm enzyme trong máu hoặc mô cơ thể nhằm xác định nồng độ hexosaminidase
- Kiểm tra mắt tìm điểm màu đỏ anh đào trong điểm vàng
Bệnh Tay-Sachs được chẩn đoán phân biệt với bệnh Sandhoff bởi nguyên nhân di truyền. Các triệu chứng của hai bệnh tương tự nhau, tuy nhiên bệnh Sandhoff liên quan đến enzyme hexosaminidase A và enzyme hexosaminidase B.
Điều trị
Hiện nay chưa có phương pháp điều trị hiệu quả bệnh Tay-Sachs. Các biện pháp hiện tại nhằm hỗ trợ và cải thiện đời sống người bệnh. Ví dụ như kiểm soát cơn co giật, đặt ống thở, ống sonde dạ dày.
Một số liệu pháp đang được nghiên cứu bao gồm:
- Liệu pháp thay thế enzyme nhằm bổ sung enzym beta-hexosaminidase A bị thiếu
- Ghép tủy đã đưa vào thử nghiệm nhưng vẫn chưa thành công
- Liệu pháp gen nhằm chuyển gen bình thường vào tế bào thay thế gen bất thường
Dạng di truyền
Bệnh Tay-Sachs di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, bệnh chỉ biểu hiện khi có cả hai bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng bố mẹ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.
Phòng ngừa
Bệnh Tay-Sachsdi truyền lặn đột biến gen HEXA, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.
Các tên gọi khác
- B variant GM2 gangliosidosis
- GM2 gangliosidosis, type 1
- HexA deficiency
- Hexosaminidase A deficiency
- Hexosaminidase alpha-subunit deficiency (variant B)
- Sphingolipidosis, Tay-Sachs
- TSD
- Tay-Sachs Disease
References
- Genetic Testing Information. Tay-Sachs disease. Retrieved August 16, 2022 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0039373/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Tay-Sachs disease. Retrieved Aug 20, 2022 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/7737/tay-sachs-disease
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. TAY-SACHS DISEASE; TSD. Retrieved June 13, 2022 from https://omim.org/entry/272800
- U.S National Library of Medicine. Tay-Sachs disease. Retrieved Aug 10, 2022 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/tay-sachs-disease/
- Nemours Foundation. Tay-Sachs Disease. Retrieved August 26, 2022 from https://kidshealth.org/en/parents/tay-sachs.html
- National Human Genome Research Institute. About Tay-Sachs Disease. Retrieved August 26, 2022 from https://www.genome.gov/Genetic-Disorders/Tay-Sachs-Disease
- National Institute of Neurological Disorders and Stroke. Tay-Sachs Disease. Retrieved August 26, 2022 from https://www.ninds.nih.gov/health-information/disorders/tay-sachs-disease
- National Organization for Rare Disorders. Tay-Sachs Disease. Retrieved August 26, 2022 from https://rarediseases.org/rare-diseases/tay-sachs-disease/
- Cleveland Clinic. Tay-Sachs Disease. Retrieved August 26, 2022 from https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/14348-tay-sachs-disease
- Mayo Foundation for Medical Education and Research. Tay-Sachs Disease. Retrieved August 26, 2022 from https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/tay-sachs-disease/symptoms-causes/syc-20378190
- National Tay-Sachs & Allied Diseases Association (NTSAD). Tay-Sachs Disease. Retrieved August 26, 2022 from https://www.ntsad.org/index.php/the-diseases/tay-sachs