Bệnh Niemann-Pick
Bệnh Niemann-Pick bao gồm một nhóm các rối loạn chuyển hóa di truyền gọi là bệnh dự trữ lipid. Bình thường, cơ thể chia nhỏ lipid và protein thành các phần đơn giản để cung cấp năng lượng. Người mắc bệnh Niemann-Pick có lượng lớn lipid có hại tích tụ nhiều trong não, lá lách, gan, phổi và tủy xương.
Bệnh gây một loạt các triệu chứng khác nhau với mức độ nghiêm trọng tăng dần. Bệnh Niemann-Pick được chia thành bốn loại chính bao gồm A, B, C1 và C2 dựa trên nguyên nhân di truyền và các triệu chứng liên quan.
Biểu hiện lâm sàng
Bệnh Niemann-Pick loại A
Trẻ mắc bệnh Niemann-Pick loại A phát triển triệu chứng bệnh rõ dần theo thời gian:
- 3 tháng tuổi: gan và lá lách to bất thường, không tăng cân, tăng trưởng chậm
- 1 tuổi: suy thoái thần kinh, mất dần khả năng vận động
Trẻ mắc bệnh cũng có thể phát triển bệnh phổi kẽ, làm tăng nguy cơ nhiễm trùng phổi tái phát và cuối cùng dẫn đến suy hô hấp. Tất cả những trẻ bị bệnh đều có điểm anh đào màu đỏ trong mắt, triệu chứng này có thể phát hiện bằng khám mắt. Trẻ mắc bệnh Niemann-Pick loại A thường chỉ sống đến 4 tuổi.
Bệnh Niemann-Pick loại B
Bệnh Niemann-Pick loại B thường xuất hiện ở tuổi vị thành niên. Các dấu hiệu và triệu chứng của loại B tương tự như loại A nhưng nhẹ hơn. Những người mắc bệnh Niemann-Pick loại B thường biểu hiện các triệu chứng sau:
- Gan và lách to
- Nhiễm trùng phổi tái phát
- Giảm tiểu cầu
- Tầm vóc thấp và quá trình khoáng hóa xương diễn ra chậm
Khoảng một phần ba số người mắc bệnh có điểm anh đào màu đỏ trong mắt hoặc suy giảm thần kinh.
Bệnh Niemann-Pick loại C
Dấu hiệu và triệu chứng của bệnh Niemann-Pick loại C1 và C2 tương tự nhau, dễ dàng nhận biết ở các trẻ nhỏ, bao gồm:
- Khó phối hợp cử động
- Mất khả năng di chuyển mắt theo chiều dọc
- Yếu cơ
- Bệnh gan nặng
- Bệnh phổi kẽ
Những người mắc bệnh Niemann-Pick loại C1 và C2 khó nói và nuốt. Triệu chứng tiến triển nghiêm trọng hơn theo thời gian, cuối cùng gây trở ngại trong quá trình ăn. Bệnh nhân suy giảm dần trí tuệ và khoảng một phần ba bị co giật. Người bệnh có thể sống đến tuổi trưởng thành.
Độ phổ biến
Tỷ lệ mắc bệnh Niemann-Pick loại A và B ước tính khoảng 1/250.000. Bệnh Niemann-Pick loại A thường gặp ở những người gốc Do Thái Ashkenazi hơn so với tổng dân số chung. Riêng quần thể Ashkenazi, tỷ lệ mắc bệnh khoảng 1/40.000.
Tổng tỷ lệ mắc bệnh Niemann-Pick loại C1 và C2 ước tính khoảng 1/150.000. Tuy nhiên, loại C1 phổ biến hơn, chiếm 95% các trường hợp. Bệnh thường gặp ở người gốc Pháp-Acadian ở Nova Scotia. Ở Nova Scotia, một quần thể người Pháp gốc Acadia mắc bệnh trước đây được chẩn đoán mắc bệnh Niemann-Pick loại D. Hiện nay, người ta đã chỉ ra rằng những trường hợp này có đột biến trong gen liên quan đến bệnh Niemann-Pick loại C1.
Nguyên nhân
Bệnh Niemann-Pick loại A và B do đột biến gen SMPD1 gây ra. Gen SMPD1 cung cấp hướng dẫn tạo ra enzyme axit sphingomyelinase trong trong lysosome – những ngăn nhỏ trong tế bào có chức năng tiêu hóa và tái chế các phân tử. Axit sphingomyelinase có chức năng chuyển đổi chất béo (lipid) tên là sphingomyelin thành một loại lipid khác là ceramide. Đột biến gen SMPD1 làm thiếu hụt axit sphingomyelinase, từ đó giảm phân hủy sphingomyelin khiến chất béo tích tụ trong tế bào. Do tích tụ chất béo khiến các tế bào hoạt động sai và chết. Theo thời gian, mất tế bào dẫn đến suy giảm chức năng của các mô và cơ quan bao gồm não, phổi, lá lách và gan ở người mắc bệnh Niemann-Pick loại A và B.
Đột biến gen NPC1 hoặc NPC2 gây ra bệnh Niemann-Pick loại C1 và C2 (tương ứng). Gen NPC1 và NPC2 cung cấp hướng dẫn tạo ra các loại protein nằm bên trong các lysosome, đóng vai trò quan trọng trong quá trình di chuyển của lipid trong tế bào. Đột biến các gen trên gây thiếu protein chức năng, ngăn cản quá trình di chuyển của cholesterol và các lipid khác, do đó tích tụ cholesterol và lipid trong tế bào.
Một số chức năng bình thường của tế bào cần có lipid (ví dụ như tham gia vào cấu trúc màng tế bào). Tuy nhiên, lipid không di chuyển và tích tụ sai vị trí, không thể hình thành màng tế bào hoặc màng tế bào lỏng lẻo. Theo thời gian, chức năng tế bào bị rối loạn, cuối cùng dẫn đến chết tế bào, gây ra tổn thương mô và cơ quan ở bệnh Niemann-Pick loại C1 và C2.
Chẩn đoán
Chẩn đoán bệnh Niemann-Pick bắt đầu bằng quá trình khám sức khỏe toàn diện. Dấu hiệu cảnh báo sớm thường là gan hoặc lá lách to. Kiểm tra tiền sử bệnh của cá nhân và gia đình bệnh nhân. Bệnh Niemann-Pick hiếm gặp và các triệu chứng của bệnh có thể gây nhầm lẫn với các bệnh lý khác. Kỹ thuật chẩn đoán phụ thuộc vào loại bệnh Niemann-Pick.
- Loại A hoặc B: sử dụng mẫu máu hoặc mẫu mô da đo lượng sphingomyelinase trong tế bào bạch cầu.
- Loại C: lấy mẫu mô da tiến hành xét nghiệm Niemann-Pick nhằm đánh giá con đường tế bào di chuyển và lưu trữ cholesterol.
Một số thử nghiệm khác cũng có thể được thực hiện, ví dụ như:
- Chụp cộng hưởng từ (MRI) não có thể cho thấy mất tế bào não. Nhưng trong giai đoạn đầu của bệnh, kết quả MRI có thể bình thường vì các triệu chứng thường xảy ra trước khi mất tế bào não.
- Kiểm tra mắt có thể cho thấy các dấu hiệu có thể là của bệnh Niemann-Pick như khó chuyển động của mắt.
- Xét nghiệm di truyền xác định gen đột biến.
- Sàng lọc trước sinh: siêu âm có thể phát hiện gan và lá lách to do mắc loại C. Sau đó, tiến hành chọc ối hoặc lấy mẫu nhung mao màng đệm nhằm xác định chẩn đoán bệnh.
Điều trị
Hiện nay chưa có cách chữa khỏi bệnh Niemann-Pick. Các phương pháp điều trị nhằm hỗ trợ giảm triệu chứng. Trẻ mắc bệnh thường chết do nhiễm trùng hoặc suy thần kinh tiến triển.
- Loại A: không có phương pháp điều trị hiệu quả. Trẻ mắc bệnh thường chết trong giai đoạn sơ sinh.
- Loại B: ghép tủy xương kết hợp liệu pháp thay thế enzyme. Áp dụng chế độ ăn hạn chế lipid. Trẻ mắc bệnh có thể kéo dài thời gian sống nhưng cần bổ sung oxy do phổi suy yếu.
- Loại C: trẻ mắc bệnh thường chết khi còn nhỏ, tuy nhiên một vài trường hợp biểu hiện bệnh nhẹ hơn và có thể sống đến tuổi trưởng thành.
Dạng di truyền
Bệnh Niemann-Pick di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, cả hai bản sao của gen đột biến cùng tồn tại trong một tế bào mới có khả năng gây bệnh. Bố mẹ mang gen bệnh thường không biểu hiện các dấu hiệu và triệu chứng.
Phòng ngừa
Hiện nay chưa có phương pháp phòng ngừa bệnh Niemann-Pick vì đây là bệnh di truyền. Tuy nhiên, chẩn đoán sớm và điều trị thích hợp có thể cải thiện tuổi thọ cho một số người mắc bệnh loại B hoặc C.
Bệnh di truyền lặn trên hiễm sắc thể thường, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con.
Các tên gọi khác
- Lipid histiocytosis
- Neuronal cholesterol lipidosis
- Neuronal lipidosis
- NPD
- Sphingomyelin lipidosis
- Sphingomyelin/cholesterol lipidosis
- Sphingomyelinase deficiency
References
- Genetic Testing Information. Niemann-Pick disease, type A. Retrieved August 16, 2022 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0268242/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Niemann-Pick disease type A. Retrieved August 16, 2022 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/7206/niemann-pick-disease-type-a
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. NIEMANN-PICK DISEASE, TYPE A. Retrieved August 16, 2022 from https://omim.org/entry/257200
- U.S National Library of Medicine. Niemann-Pick disease. Retrieved August 16, 2022 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/niemann-pick-disease/
- National Organization for Rare Disorders (NORD). Niemann-Pick disease type A. Retrieved August 16, 2022 from https://rarediseases.org/gard-rare-disease/niemann-pick-disease-type-a/