Thiếu adenosine deaminase
Thiếu adenosine deaminase (adenosine deaminase deficiency) là bệnh di truyền ảnh hưởng đến hệ miễn dịch và có thể gây suy giảm miễn dịch nghiêm trọng (SCID). Người mắc SCID thường không có khả năng tự bảo vệ khỏi tác nhân viêm nhiễm như vi khuẩn, virus và nấm. Do đó, bệnh nhân thường xuyên gặp nhiễm trùng tái phát và có thể đe dọa đến tính mạng. Thông thường, người mắc SCID bị nhiễm bởi những loại vi khuẩn vốn không thể gây bệnh trên những người có hệ miễn dịch bình thường.
Biểu hiện lâm sàng
Một số triệu chứng phổ biến của bệnh thiếu adenosine deaminase được ghi nhận bao gồm:
- Viêm phổi
- Tiêu chảy liên tục
- Phát ban khắp cơ thể
- Chậm lớn
Phần lớn trẻ mới sinh được chẩn đoán thiếu adenosine deaminase có nguy cơ cao mắc SCID trong 6 tháng đầu và không có khả năng sống sót qua 2 tuổi nếu không được điều trị. Tuy nhiên, người ta vẫn ghi nhận khoảng 10–15% các trường hợp SCID khởi phát chậm khi trẻ đạt 6–24 tháng tuổi hoặc đến tuổi trưởng thành. Những trường hợp SCID xuất hiện muộn thường ít nghiêm trọng hơn, họ chủ yếu bị nhiễm trùng tai và đường hô hấp. Bệnh tiến triển trong thời gian dài có thể gây tổn thương phổi, suy dinh dưỡng và nhiều vấn đề sức khỏe khác.
Độ phổ biến
Tỉ lệ bệnh nhân thiếu adenosine deaminase được ghi nhận khoảng 1/1.000.000 đến 1/200.000 trẻ sơ sinh trên toàn thế giới nên đây được xem là bệnh di truyền hiếm gặp. Ngoài ra, người ta ước tính khoảng 15% các trường hợp thiếu adenosine deaminase dẫn đến mắc SCID.
Nguyên nhân
Đột biến gen ADA gây ra bệnh thiếu adenosine deaminase. Gen này cung cấp hướng dẫn tạo ra enzyme adenosine deaminase trong đa số các tế bào, đặc biệt tế bào lympho (lymphocyte). Tế bào lympho bảo vệ cơ thể khỏi tác nhân gây hại bằng cách tạo ra kháng thể bắt lấy kháng nguyên (vi khuẩn, virus và nấm) hoặc tấn công trực tiếp tế bào nhiễm bệnh. Mô bạch huyết chuyên biệt như tuyến ức và hạch bạch huyết là nơi tạo ra tế bào lympho, chúng hình thành nên hệ miễn dịch của cơ thể.
Quá trình phân hủy ADN tạo ra sản phẩm deoxyadenosine—một phân tử gây độc cho các tế bào lympho. Enzyme adenosine deaminase tham gia xúc tác cho phản ứng chuyển deoxyadenosine sang deoxyinosine lành tính hơn, các tế bào lympho được bảo vệ khỏi chất độc sinh ra từ quá trình chuyển hóa. Đột biến gen ADA tạo ra phiên bản protein bất thường, dẫn đến enzyme hoạt động suy giảm hoặc sai lệch. Deoxyadenosine tạo ra nhưng không được phân hủy sẽ tích tụ nhiều trong tế bào.
Các tế bào lympho chưa trưởng thành trong tuyến ức rất nhạy cảm với deoxyadenosine, một lượng nhỏ deoxyadenosine tích tụ có thể phá hủy và tiêu diệt các tế bào lympho trước khi chúng trưởng thành. Do đó, số lượng tế bào lympho trong máu và các mô bạch huyết giảm đi nghiêm trọng rồi các triệu chứng của bệnh khởi phát. Đồng thời hệ miễn dịch suy yếu tạo cơ hội cho nhiều tác nhân gây bệnh khác xâm nhiễm.
Chẩn đoán
Trong vòng 24–48 giờ sau khi sinh, trẻ được lấy máu gót chân để thực hiện sàng lọc sơ sinh nhằm phát hiện tình trạng thiếu adenosine deaminase.
Nếu kết quả sàng lọc sơ sinh cho thấy nguy cơ cao thiếu adenosine deaminase, bác sĩ sẽ cho em bé làm thêm xét nghiệm để làm rõ. Điều quan trọng cần lưu ý là kết quả sàng lọc nguy cơ cao không đồng nghĩa với kết luận em bé mắc bệnh. Kết quả nguy cơ cao có thể do mẫu máu ban đầu được thu quá ít hoặc quá sớm. Tuy nhiên, cha mẹ nên nhớ đưa trẻ tái khám theo đúng lịch hẹn để làm xét nghiệm xác nhận. Nếu không được điều trị, thiếu adenosine deaminase có thể ảnh hưởng sức khỏe của trẻ rõ rệt ngay sau khi sinh, xét nghiệm tiếp theo phải được tiến hành càng sớm càng tốt để xác định xem liệu trẻ có mắc bệnh hay không.
Xét nghiệm tiếp theo sẽ bao gồm kiểm tra mẫu nước tiểu và máu của em bé để tìm dấu hiệu của thiếu adenosine deaminase. Khi trẻ mắc bệnh, một số chất trong cơ thể có thể tăng hoặc giảm bao gồm:
- Hoạt tính của enzyme adenosine deaminase ADA không có hoặc giảm đáng kể (<1% mức bình thường)
- Nồng độ dATP tăng và hoạt động của S-adenosyl homocysteine hydrolase trong hồng cầu giảm
- Số lượng tế bào T, B và NK giảm rõ rệt
- Deoxyadenosine trong nước tiểu tăng
Mức độ bất thường trong quá trình chuyển hóa và đột biến gen đã được chứng minh có mối tương quan với mức độ nghiêm trọng của triệu chứng. Do đó, bác sĩ sẽ đo lượng chất này trong cơ thể để xác định xem bé có mắc bệnh hay không. Đôi khi, bác sĩ cần xét nghiệm di truyền nhằm đua ra kết luận tốt hơn.
Điều trị
Hiện nay có rất nhiều phương pháp được sử dụng trong điều trị bệnh thiếu adenosine deaminase bao gồm:
- Liệu pháp thay thế enzyme (ERT)
- Cấy ghép tế bào gốc tạo máu (HSCT)
- Liệu pháp gen (GT)
Các phương pháp điều trị này đều khả thi, quy trình điều trị có sẵn và được lựa chọn dựa trên tình hình cụ thể của bệnh nhân. Trong đó, liệu pháp thay thế enzyme thường được ưu tiên trong trường hợp cấp thiết khi bệnh nhân được chẩn đoán bệnh ban đầu, trong khi hai phương pháp còn lại cho hiệu quả điều trị lâu dài hơn.
Dạng di truyền
Thiếu adenosine deaminase di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, bệnh chỉ biểu hiện khi có cả hai bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng bố mẹ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.
Phòng ngừa
Thiếu adenosine deaminasedi truyền lặn do đột biến gen ADA, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.
Tên gọi khác
- ADA deficiency
- ADA-SCID
- Adenosine deaminase deficient severe combined immunodeficiency
- SCID due to ADA deficiency
- Severe combined immunodeficiency due to ADA deficiency
- Severe combined immunodeficiency, autosomal recessive, T cell-negative, B cell-negative, NK cell-negative, due to adenosine deaminase deficiency
References
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Severe combined immunodeficiency due to adenosine deaminase deficiency. Retrieved September 21, 2023 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/5748/adenosine-deaminase-deficiency/
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. SEVERE COMBINED IMMUNODEFICIENCY, AUTOSOMAL RECESSIVE, T CELL-NEGATIVE, B CELL-NEGATIVE, NK CELL-NEGATIVE, DUE TO ADENOSINE DEAMINASE DEFICIENCY. Retrieved September 21, 2023 from https://omim.org/entry/102700
- National Library of Medicine. Severe combined immunodeficiency, autosomal recessive, T cell-negative, B cell-negative, NK cell-negative, due to adenosine deaminase deficiency. Retrieved September 21, 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C1863236/
- Frontiers. Adenosine Deaminase Deficiency – More Than Just an Immunodeficiency. Retrieved September 21, 2023 from https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fimmu.2016.00314/full
- Orphanet. Severe combined immunodeficiency due to adenosine deaminase deficiency. Retrieved September 21, 2023 from https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?lng=en&Expert=277
- MedlinePlus. Adenosine deaminase deficiency. Retrieved September 21, 2023 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/adenosine-deaminase-deficiency/ https://medlineplus.gov/genetics/condition/long-chain-3-hydroxyacyl-coa-dehydrogenase-deficiency/
- ASH Clinical News. Adenosine Deaminase Deficiency in Adults. Retrieved September 21, 2023 from https://ashpublications.org/blood/article/89/8/2849/139180/Adenosine-Deaminase-Deficiency-in-Adults
- The Journal of Clinical Investigation. Erythrocyte Adenosine Deaminase Deficiency without Immunodeficiency: EVIDENCE FOR AN UNSTABLE MUTANT ENZYME. Retrieved September 21, 2023 from https://www.jci.org/articles/view/109552
- Baby's First Test. Severe Combined Immunodeficiency. Retrieved September 21, 2023 from https://www.babysfirsttest.org/newborn-screening/conditions/severe-combined-immunodeficiency-scid
- STAR-G. SCID (Severe Combined Immunodeficiency). Retrieved September 21, 2023 from https://www.newbornscreening.info/scid-severe-combined-immunodeficiency/