Thiếu carnitine palmitoyltransferase I
Carnitine được hấp thụ chủ yếu từ thực phẩm và giúp tế bào thực hiện quá trình oxy hóa chất béo tạo ra năng lượng. Thiếu carnitine palmitoyltransferase I (Carnitine palmitoyltransferase I deficiency – CPT-IA) khiến người bệnh suy giảm khả năng tạo năng lượng, bệnh chủ yếu xảy ra trong giai đoạn nhịn ăn. Mức độ nghiêm trọng của bệnh biểu hiện khác nhau giữa từng người.
Biểu hiện lâm sàng
Các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh thường xuất hiện trong giai đoạn trẻ nhỏ. Trẻ mắc bệnh bị hạ đường huyết và giảm ceton máu. Ceton là sản phẩm từ quá trình phân giải chất béo thành năng lượng cho cơ thể hoạt động.
Một số triệu chứng khác của bệnh bao gồm:
- Gan to
- Suy gan
- Tăng nồng độ carnitine máu
Ngoài ra, người bệnh có nguy cơ tổn thương hệ thần kinh, co giật, hôn mê và đột tử. Bệnh được kích hoạt sau thời gian nhịn ăn hoặc do các bệnh lý khác. Thiếu carnitine palmitoyltransferase I có thể nhầm lẫn với hội chứng Reye. Đa số trẻ mắc hội chứng Reye sưng não và mất chức năng gan do sử dụng aspirin điều trị các triệu chứng.
Độ phổ biến
Thiếu carnitine palmitoyltransferase I hiếm gặp, chưa đến 50 trường hợp được báo cáo trong các tài liệu y khoa. Phần lớn người bệnh thuộc quần thể Hutterite và Inuit.
Nguyên nhân
Đột biến gen CPT1A gây ra thiếu carnitine palmitoyltransferase I. Gen CPT1A cung cấp hướng dẫn tạo ra enzyme carnitine palmitoyltransferase 1A trong gan. Protein này tham gia quá trình oxy hóa chuyển chất béo thành năng lượng trong ty thể. Enzyme carnitine palmitoyltransferase 1A liên kết carnitine với nhóm axit béo chuỗi dài giúp chúng đi vào ty thể và tạo ra năng lượng cho gan và các mô khác trong thời gian nhịn ăn.
Đột biến gen dẫn đến giảm sản hoặc tạo ra phiên bản enzyme suy giảm chức năng. Do đó, các axit béo chuỗi dài không thể đi vào ty thể và tham gia chuyển hoá năng lượng khiến người bệnh hạ đường huyết do giảm ceton. Bên cạnh đó, axit béo tích tụ trong tế bào gây hại cho gan, tim và não.
Chẩn đoán
Chẩn đoán thiếu carnitine palmitoyltransferase I thông qua triệu chứng cụ thể của mỗi người bệnh, tiền sử bệnh gia đình. Trẻ sơ sinh được chẩn đoán bằng xét nghiệm sàng lọc sơ sinh.
Một số xét nghiệm máu có thể được tiến hành nhằm đánh giá các chỉ số quan trọng, bao gồm:
- Mức đường huyết thấp khi đói
- Mức axit béo trong huyết thanh cao hơn bình thường
- Mức carnitine thấp hơn so với bình thường
Xét nghiệm di truyền tìm đột biến gen gây bệnh giúp chẩn đoán và phân biệt với các bệnh lý tương tự.
Điều trị
Hiện nay chưa có phương pháp điều trị hoàn toàn thiếu carnitine palmitoyltransferase. Mục tiêu điều trị tập trung cung cấp carnitine và quản lý chế độ ăn uống. Người bệnh thường bổ sung carnitine qua đường uống hoặc tiêm nhằm tăng khả năng chuyển đổi axit béo thành năng lượng. Liều lượng và phương pháp bổ sung carnitine được điều chỉnh dựa trên từng trường hợp cụ thể.
Bên cạnh đó, người bệnh phải tuân thủ chế độ ăn uống đặc biệt, bao gồm:
- Hạn chế chất béo nhằm giảm tải quá trình chuyển hóa axit béo trong cơ thể
- Giảm lượng axit béo chuỗi dài (axit oleic, linoleic, palmitic, DHA, EPA) trong chế đồ ăn uống nhưng vẫn đảm bảo đủ các loại acid béo thiết yếu như omega-3, omega-6
- Chia nhỏ bữa ăn và không bỏ bữa để duy trì mức đường huyết ổn định
- Tăng lượng carbohydrate trong chế độ ăn để cung cấp năng lượng nhanh chóng và giảm phụ thuộc vào chất béo
Người bệnh nên thăm khám sức khỏe định kỳ nhằm theo dõi hiệu quả điều trị và tầm soát biến chứng tiềm ẩn.
Dạng di truyền
Thiếu carnitine palmitoyltransferase I di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, bệnh chỉ biểu hiện khi có cả hai bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng bố mẹ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.
Phòng ngừa
Bệnh di truyền lặn do đột biến gen CPT1A, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.
Các tên gọi khác
- Carnitine palmitoyltransferase IA deficiency
- CPT 1A deficiency
- CPT deficiency, hepatic, type I
- CPT I deficiency
- Liver form of carnitine palmitoyltransferase deficiency
References
- Genetic Testing Information. Carnitine palmitoyltransferase I deficiency. Retrieved May 09, 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0342789/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Carnitine palmitoyl transferase 1A deficiency. Retrieved May 09, 2023 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/1120/carnitine-palmitoyl-transferase-1a-deficiency
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. CARNITINE PALMITOYLTRANSFERASE I DEFICIENCY. Retrieved May 09, 2023 from https://omim.org/entry/255120
- U.S National Library of Medicine. Carnitine palmitoyltransferase I deficiency. Retrieved May 09, 2023 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/carnitine-palmitoyltransferase-i-deficiency/
- MalaCards. Carnitine Palmitoyltransferase I Deficiency (CPT1AD). Retrieved May 09, 2023 from https://www.malacards.org/card/carnitine_palmitoyltransferase_i_deficiency
- National Institute of Health. Carnitine Palmitoyltransferase 1A Deficiency. Retrieved May 09, 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1527/
- National Organization for Rare Disorders. Carnitine Palmitoyltransferase 1A Deficiency. Retrieved May 09, 2023 from https://rarediseases.org/rare-diseases/carnitine-palmitoyltransferase-1a-deficiency/
- Orphanet. Carnitine palmitoyl transferase 1A deficiency. Retrieved May 09, 2023 from https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?Lng=GB&Expert=156
- Akkaoui M, Cohen I, Esnous C, Lenoir V, Sournac M, Girard J, Prip-Buus C. Modulation of the hepatic malonyl-CoA-carnitine palmitoyltransferase 1A partnership creates a metabolic switch allowing oxidation of de novo fatty acids. Biochem J. 2009 May 27;420(3):429-38. doi: 10.1042/BJ20081932
- Baby's first test. Carnitine Palmitoyltransferase I Deficiency. Retrieved May 09, 2023 from https://www.babysfirsttest.org/newborn-screening/conditions/carnitine-palmitoyltransferase-i-deficiency
- STAR-G. CPT-1 (carnitine palmitoyl transferase deficiency-type 1). Retrieved May 10, 2023 from https://www.newbornscreening.info/cpt-1-carnitine-palmitoyl-transferase-deficiency-type-1/