Não nhẵn kèm bất thường hệ sinh dục liên-kết-X
Não nhẵn kèm bất thường hệ sinh dục liên-kết-X (X-linked Lissencephaly with Abnormal Genitalia – XLAG) là một bệnh di truyền ảnh hưởng đến quá trình phát triển của não và cơ quan sinh dục. Trong đó, nam giới có nguy cơ mắc bệnh cao hơn so với nữ giới.
Ảnh: Cấu trúc bên trong của não
Nguồn: Terese Winslow
Ảnh: Cơ quan sinh sản nam giới
Nguồn: Institut National Du Cancer
Biểu hiện lâm sàng
Bệnh não nhẵn kèm bất thường hệ sinh dục liên-kết-X khiến cho não bệnh nhân phát triển bất thường, từ đó não có vẻ ngoài nhẵn thay vì có nếp gấp và rãnh. Người không có bất kì nếp gấp trong não (agyria) thường biểu hiện triệu chứng nghiêm trọng hơn những người có số lượng nếp gấp và rãnh ít (pachygyria). Ngoài ra, bệnh nhân cũng có thể mắc khiếm khuyết trong mô nối liên kết hai bên não (thể chai).
Ảnh: Thể chai
Nguồn: Flintrehab
Những bất thường về não có thể gây ra các triệu chứng bao gồm:
- Thiểu năng trí tuệ nghiêm trọng
- Chậm phát triển
- Cứng cơ bất thường
- Lực cơ giảm
- Khó ăn
Ngay từ sau khi sinh, trẻ mắc bệnh thường xuyên co giật và động kinh, do đó phần lớn chúng tử vong sớm và không thể sống sót qua giai đoạn trẻ nhỏ.
Một đặc điểm quan trọng khác trên bệnh nhân nam là các bất thường về cơ quan sinh dục. Bệnh nhân nam có thể có dương vật nhỏ bất thường (micropenis), tinh hoàn ẩn (cryptorchidism) hoặc cơ quan sinh dục bên ngoài có hình dạng không rõ ràng nam hay nữ. Ngoài ra, một số triệu chứng khác bao gồm tiêu chảy mãn tính, tăng đường huyết thoáng qua và rối loạn điều chỉnh thân nhiệt.
Độ phổ biến
Khoảng 30 gia đình mắc bệnh não nhẵn kèm bất thường hệ sinh dục liên-kết-X đã được ghi nhận trong tài liệu y khoa. Tuy nhiên, tỉ lệ mắc bệnh trên thực tế vẫn chưa có số liệu chính xác.
Nguyên nhân
Đột biến gen ARX gây ra bệnh não nhẵn kèm bất thường hệ sinh dục liên-kết-X. Gen ARX cung cấp hướng dẫn sản xuất protein liên quan đến quá trình phát triển một số cơ quan bao gồm não, tinh hoàn và tuyến tụy. Khi bộ não đang phát triển, protein ARX kiểm soát các gen có chức năng di chuyển tế bào thần kinh chuyên biệt (tế bào thần kinh trung gian) đến vị trí thích hợp. Các tế bào thần kinh trung gian này chuyển tiếp tín hiệu giữa những tế bào thần kinh. Do đó, protein ARX hỗ trợ các tế bào thần kinh chuyển động và giao tiếp với nhau. Trong tuyến tụy và tinh hoàn, protein ARX còn tham gia điều chỉnh quá trình tế bào trưởng thành nhằm thực hiện chức năng chuyên biệt.
Đột biến gen ARX dẫn đến phiên bản protein ARX không có chức năng hoặc ngăn cản hoàn toàn quá trình tạo protein ARX. Do đó, protein ARX không thể điều chỉnh các gen liên quan đến hoạt động di chuyển các tế bào thần kinh trung gian, từ đó quá trình phát triển não gặp bất thường. Ngoài ra, protein ARX suy giảm còn gây gián đoạn quá trình biệt hóa tế bào hình thành tinh hoàn nên cho cơ quan sinh dục nam giới gặp bất thường. Người ta cho rằng gián đoạn chức năng protein ARX trong tuyến tụy gây ra các triệu chứng khác như tiêu chảy mãn tính và tăng đường huyết.
Chẩn đoán
Bác sĩ thường sàng lọc bệnh khi em bé có triệu chứng như bộ phận sinh dục bất thường, động kinh, co giật bắt đầu từ 2 giờ sau khi sinh. Sau đó, bệnh nhân thực hiện một số xét nghiệm chuyên biệt nhằm tìm kiếm dấu hiệu bất thường như siêu âm, chụp cộng hưởng từ (MRI) và đo điện não đồ (EEG). Ngoài ra, bệnh nhân có thể thực hiện xét nghiệm di truyền nhằm xác nhận kết quả chẩn đoán.
Điều trị
Hiện nay, người ta chưa tìm ra phương pháp điều trị dứt điểm bệnh não nhẵn kèm bất thường hệ sinh dục liên-kết-X. Bác sĩ có thể cho trẻ dùng thuốc kiểm soát các cơn động kinh như phenytoin và midazolam . Ngoài ra, những trẻ gặp khó khăn trong ăn uống có thể cần các biện pháp hỗ trợ hấp thu chất dinh dưỡng.
Dạng di truyền
Não nhẵn kèm bất thường hệ sinh dục liên-kết-X được di truyền theo kiểu lặn liên kết với nhiễm sắc thể X. Các gen liên quan đến bệnh nằm trên nhiễm sắc thể X—một trong hai nhiễm sắc thể giới tính. Nam giới chỉ có một nhiễm sắc thể X, do đó một bản sao mang đột biến trong mỗi tế bào là đủ để gây ra bệnh. Người cha không thể truyền các đột biến cho con trai. Phụ nữ có hai bản sao của nhiễm sắc thể X, một bản sao bị thay đổi của gen trong mỗi tế bào có thể dẫn đến dị tật não ít nghiêm trọng hơn hoặc có thể không gây ra triệu chứng.
Phòng ngừa
Não nhẵn kèm bất thường hệ sinh dục liên-kết-X có cơ chế di truyền liên kết X phức tạp nên khó phát hiện trên phụ nữ mang gen bệnh cho đến khi sinh con. Cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Do đó, các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.
Các tên gọi khác
- LISX2
- X-linked lissencephaly 2
- X-linked lissencephaly with ambiguous genitalia
- XLAG
- XLISG
References
- Genetic Testing Information. X-linked lissencephaly with abnormal genitalia Retrieved March 05, 2024 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C1846171/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. X-linked lissencephaly with abnormal genitalia. Retrieved March 05, 2024 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/12491/x-linked-lissencephaly-with-abnormal-genitalia
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. LISSENCEPHALY, X-LINKED, 2; LISX2 Retrieved March 05, 2024 from https://omim.org/entry/300215
- MedlinePlus. X-linked lissencephaly with abnormal genitalia. Retrieved March 05, 2024 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/x-linked-lissencephaly-with-abnormal-genitalia/
- Pediatric Oncall. X-Linked Lissencephaly and Ambiguous Genitalia March 05, 2024 from https://www.pediatriconcall.com/pediatric-journal/view/fulltext-articles/1141/J/0/0/602/0
- Scientific Electronic Library Online. Lissencephaly, abnormal genitalia and refractory epilepsy: case report of XLAG syndrome Retrieved March 05, 2024 from https://www.scielo.br/j/anp/a/bsfryNzmjws354sgFWBHgzm