Cường tuyến cận giáp di truyền
Cường tuyến cận giáp di truyền (familial isolated hyperparathyroidism) là một bệnh rối loạn nội tiết do tuyến cận giáp hoạt động quá mức. Bốn tuyến cận giáp nằm trên cổ cùng tiết ra một loại hormone cận giáp; hormone này điều chỉnh lượng canxi trong máu bằng cách lấy canxi từ xương và tăng cường hấp thu canxi từ thức ăn. Với người bệnh, một hoặc nhiều tuyến cận giáp hoạt động quá mức, quá nhiều hormone được giải phóng vào máu nên nồng độ canxi trong máu tăng cao (tăng canxi máu). Do đó, bệnh được xếp vào nhóm bệnh cường cận giáp nguyên phát.
Thông thường, khối u là nguyên nhân khiến tuyến cận giáp tiết nhiều hormone (u tuyến). Những khối u này thường hiện diện trên một tuyến cận giáp, trong một số trường hợp chúng hiện trên hai hoặc nhiều tuyến. U tuyến thường lành tính hoặc có thể phát triển thành ung thư (ung thư biểu mô tuyến cận giáp) trong một số trường hợp hiếm gặp.
Biểu hiện lâm sàng
Tuyến cận giáp hoạt động quá mức làm mất cân bằng canxi trong cơ thể, từ đó gây nên nhiều dấu hiệu và triệu chứng phổ biến của bệnh bao gồm:
- Sỏi thận
- Loãng xương
- Buồn nôn
- Tăng huyết áp
- Suy nhược
- Mệt mỏi
Bệnh cường tuyến cận giáp di truyền thường khởi phát trong giai đoạn trẻ nhỏ đến tuổi trưởng thành. Thông thường, triệu chứng đầu tiên của bệnh là nồng độ canxi máu tăng cao trong khi chưa có biểu hiện nào khác.
Độ phổ biến
Hiện nay, người ta vẫn chưa ước tính được tỉ lệ mắc bệnh cường tuyến cận giáp di truyền.
Nguyên nhân
Đột biến gen MEN1, CDC73 hoặc CASR gây ra bệnh cường tuyến cận giáp di truyền. Trong đó, gen MEN1 cung cấp hướng dẫn tạo ra protein ức chế khối u menin; protein này kiểm soát và ngăn chặn không cho các tế bào phát triển hoặc phân chia quá nhanh. Đột biến gen MEN1 khiến protein menin biến đổi, nên chúng mất khả năng điều hòa quá trình phân bào. Tế bào tăng sinh quá mức dẫn đến u tuyến trên một hoặc nhiều tuyến cận giáp. Do đó, tuyến cận giáp sản xuất quá mức hormone tuyến cận giáp và kích thích giải phóng lượng canxi dư thừa vào máu, cuối cùng các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh khởi phát. Tuy nhiên, người ta vẫn chưa rõ vì sao đột biến gen MEN1 chỉ ảnh hưởng đến tuyến cận giáp.
Gen CDC73 cung cấp hướng dẫn tạo ra protein parafibromin cũng có tác dụng ức chế khối u. Parafibromin tham gia vào quá trình điều chỉnh hoạt động của các gen và tăng sinh tế bào. Do đó, đột biến gen CDC73 khiến protein parafibromin giảm hoạt động dẫn đến u tuyến cận giáp hoặc ung thư biểu mô tuyến cận giáp.
Gen CASR cung cấp hướng dẫn tạo ra protein thụ thể cảm nhận canxi (CaSR). Các phân tử canxi có thể liên kết với CaSR, từ đó chúng kích hoạt thụ thể trên màng tế bào tuyến cận giáp gửi tín hiệu ức chế giải phóng hormone. Trường hợp tuyến cận giáp không tiết nhiều hormone, canxi không được giải phóng vào máu dẫn đến nồng độ canxi trong máu được duy trì tại mức ổn định. Đột biến gen CASR tạo ra CaSR kém nhạy cảm, nên chúng cần nồng độ canxi tăng cao bất thường để kích hoạt tín hiệu. Do đó, hormone tuyến cận giáp được sản xuất ngay cả khi nồng độ canxi trong máu tăng cao, nên nồng độ canxi tiếp tục tăng. Một số ít người mắc bệnh cường tuyến cận giáp di truyền do đột biến gen CASR có tuyến cận giáp phì đại. Những bất thường này góp phần làm tăng nồng độ canxi trong máu, từ đó các triệu chứng của bệnh xuất hiện.
Ngoài ra, đột biến gen MEN1 và CDC73 còn liên quan đến các bệnh khác ngoài cường tuyến cận giáp. Một số bệnh nhân tiếp tục tiến triển thành dấu hiệu và triệu chứng bệnh, trong khi những người khác không xuất hiện thêm bất kỳ triệu chứng nào. Do đó, người ta cho rằng cường tuyến cận giáp di truyền có thể là một dạng nhẹ hoặc giai đoạn đầu của những bệnh liên quan.
Trong một số trường hợp, người mắc bệnh cường tuyến cận giáp di truyền có các dấu hiệu và triệu chứng nhưng không mang đột biến gen MEN1, CDC73 hoặc CASR. Do đó, những gen khác có thể liên quan nhưng cơ chế di truyền của chúng vẫn chưa được xác định rõ.
Chẩn đoán
Bác sĩ thường chẩn đoán cường cận giáp gia đình bằng xét nghiệm đo nồng độ canxi trong máu và đo lượng hormone tuyến cận giáp. Ngoài ra, người bệnh có thể được yêu cầu chụp sestamibi nhằm kiểm tra tuyến cận giáp phình to hay xuất hiện bất kỳ bất thường nào không.
Các xét nghiệm khác có thể được yêu cầu nhằm kiếm tra các biến chứng của bệnh bao gồm:
- Xét nghiệm máu: giúp kiểm tra nồng vitamin D
- Kiểm tra mật độ xương: đánh giá mức độ mất xương.
- Siêu âm hoặc xét nghiệm hình ảnh thận: kiểm tra sỏi thận
- Xét nghiệm nước tiểu: đo lượng canxi và các hóa chất khác trong nước tiểu
- Xét nghiệm di truyền: phát hiện đột biến gen MEN1, CDC73 hoặc CASR
Điều trị
Người mắc bệnh cường tuyến cận giáp di truyền nên được theo dõi nồng độ canxi, huyết áp, chức năng thận và mật độ xương thường xuyên. Trường hợp bệnh nhẹ, người bệnh có thể không cần điều trị ngay nhưng họ vẫn cần uống nhiều nước, vận động nhiều, không dùng các thuốc lợi tiểu và bổ sung thêm vitamin D khi cần thiết. Trường hợp bệnh nhân xuất hiện các triệu chứng nghiêm trọng hơn, bác sĩ có thể chỉ định thực hiện phẫu thuật nhằm loại bỏ các tuyến hoạt động quá mức.
Bác sĩ có thể kê đơn thuốc cinacalcet nhằm giảm tiết hormone tuyến cận giáp hoặc bisphosphonates để ngăn ngừa lấy canxi từ xương, từ đó giảm nguy cơ loãng xương và gãy xương. Trường hợp bệnh nhân nữ đã trải qua thời kỳ mãn kinh và có dấu hiệu loãng xương, bác sĩ có thể khuyến nghị điều trị bằng liệu pháp thay thế hormone.
Dạng di truyền
Bệnh cường tuyến cận giáp di truyền theo kiểu gen trội trên nhiễm sắc thể thường, một bản sao của gen bị thay đổi trong mỗi tế bào là đủ để gây ra bệnh.
Phòng ngừa
Cường tuyến cận giáp di truyền di truyền trội trên nhiễm sắc thể thường, nếu cha hoặc mẹ mắc bệnh, con sinh ra sẽ có 50% khả năng di truyền bệnh. Do đó, để bảo đảm 100% khả năng con không bị bệnh, cha mẹ có thể chọn phương pháp thụ tinh nhân tạo IVF và sàng lọc phôi PGS/PGD. Các thành viên trong gia đình nên khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ nếu có thành viên mắc bệnh. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh.
Các tên gọi khác
- FIHP
- Hyperparathyroidism 1
References
- Genetic Testing Information. Hyperparathyroidism 1. Retrieved December 28, 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C1840402/?
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Primary hyperparathyroidism. Retrieved December 28, 2023 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/8612/
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. HYPERPARATHYROIDISM 1; HRPT1. Retrieved December 28, 2023 from https://omim.org/entry/145000
- Cleveland Clinic. Hyperparathyroidism. Retrieved December 28, 2023 from https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/14454-hyperparathyroidism
- MedlinePlus. Familial isolated hyperparathyroidism. Retrieved December 28, 2023 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/familial-isolated-hyperparathyroidism/