Các tác nhân gây ung thư
Ung thư là kết quả của những thay đổi trong ADN của tế bào. Một số thay đổi này có thể được thừa hưởng từ cha mẹ, trong khi số khác có thể do tiếp xúc với môi trường bên ngoài hay tác nhân ung thư.
Tác nhân gây ung thư dùng để chỉ những chất hóa học hoặc tình trạng phơi nhiễm với yếu tố có thể gây ung thư. Mặc dù khó loại bỏ hoàn toàn tiếp xúc với chất gây ung thư, nhưng một người có thể thực hiện các biện pháp để giảm thiểu tác động.
Tác nhân gây ung thư có thể bao gồm nhiều loại phơi nhiễm, chẳng hạn như:
- Phơi nhiễm tự nhiên (tia cực tím, radon, tác nhân lây nhiễm,…)
- Điều trị y tế (bức xạ và thuốc bao gồm hóa trị liệu, hormone, thuốc ức chế miễn dịch,…)
- Phơi nhiễm tại nơi làm việc
- Phơi nhiễm trong gia đình
- Môi trường ô nhiễm
- Các yếu tố về lối sống (dinh dưỡng, thuốc lá, rượu bia, ít vận động,…)
Tác nhân ung thư gây bệnh bằng cách phá hỏng ADN trong tế bào. Chúng có thể trực tiếp tổn hại ADN và gây ra những thay đổi được gọi là đột biến, từ đó dẫn đến xáo trộn quá trình tăng trưởng và phân chia bình thường của tế bào. Mặt khác, tác nhân gây ung thư có thể gây ra tổn thương và viêm nhiễm khiến các tế bào phân chia nhanh hơn, từ đó nâng cao cơ hội đột biến xảy ra, dẫn đến tăng khả năng phát triển ung thư.
Phơi nhiễm
Nếu một người tiếp xúc với tác nhân ung thư trong thời gian dài, anh ta có thể bị ung thư nhưng cũng có thể không. Khả năng gây ung thư của một tác nhân phụ thuộc vào một số điều kiện như mức độ và thời gian tiếp xúc, sức khỏe của người bị ảnh hưởng cũng các yếu tố khác có thể làm tăng hoặc giảm nguy cơ ung thư.
Ví dụ nguy cơ phát triển ung thư có thể được di truyền từ thế hệ trước thông qua một số đột biến gen. Khi đó, người mang đột biến ung thư di truyền có nhiều khả năng phát triển ung thư trong một số điều kiện nhất định và mức độ phơi nhiễm nhất định hơn người không mang đột biến.
Cần nắm rõ ung thư xảy ra do các đột biến tích tụ trong thời gian dài chứ không phải là một sự kiện đơn lẻ. Do đó, một số yếu tố có thể kết hợp với nhau để làm tăng hoặc giảm nguy cơ phát triển ung thư.
Ngay cả khi xảy ra tổn thương ADN, cơ thể tự động tạo ra các protein có tác dụng sửa chữa ADN bị lỗi hoặc loại bỏ tế bào hư hỏng trước khi tế bào chuyển thành tế bào ung thư. Các gen ức chế khối u làm chậm quá trình phân chia tế bào và sửa chữa.
Các loại tác nhân gây ung thư
Tác nhân gây ung thư tồn tại trong nhiều loại môi trường trong nhà hoặc ngoài trời, bao gồm hóa chất, virus, thuốc và chất ô nhiễm. Một số tác nhân ung thư có liên quan mật thiết với vài loại ung thư.
Hóa chất trong nhà và nơi làm việc
Nhiều hóa chất gây ung thư được sử dụng trong vật liệu xây dựng hoặc các sản phẩm trong nhà hoặc nơi làm việc. Ví dụ, formaldehyde là một chất gây ung thư được sử dụng trong vật liệu xây dựng và đồ nội thất cũng như sản phẩm gia dụng. Các sản phẩm gỗ composite (ván ép gỗ cứng, ván dăm và ván sợi mật độ trung bình) thường chứa formaldehyde, chúng âm thầm thải ra hóa chất độc hại này vào không gian trong phòng.
Formaldehyde được tìm thấy trong:
- Nhựa sử dụng trong sản xuất các sản phẩm gỗ tổng hợp (ván ép gỗ cứng, ván dăm và ván sợi mật độ trung bình)
- Vật liệu xây dựng và vật liệu cách nhiệt
- Các sản phẩm gia dụng như keo dán, vải ép vĩnh cửu, sơn và chất phủ, sơn mài và hoàn thiện, các sản phẩm từ giấy
- Chất bảo quản dùng trong một số loại thuốc, mỹ phẩm và các sản phẩm tiêu dùng khác như nước rửa chén, nước xả vải
- Phân bón và thuốc trừ sâu
Formaldehyde còn là sản phẩm phụ của quá trình đốt cháy và một số quá trình tự nhiên khác như:
- Khí thải từ các thiết bị đốt nhiên liệu không có lỗ thông hơi như bếp ga hoặc lò sưởi bằng dầu hỏa
- Khói thuốc lá
Có thể giảm mức độ tiếp xúc với formaldehyde bằng cách mua các sản phẩm gỗ composite có chứng nhận ít khí thải, sử dụng máy điều hòa không khí và máy hút ẩm nếu sống trong khu vực nóng ẩm và cải thiện hệ thống thông gió trong phòng (vd mở cửa sổ, sử dụng quạt).
Vật liệu cách nhiệt đường ống cũ, lớp cách nhiệt gác mái, trần nhà hoặc gạch lát nền có thể chứa amiăng gây ung thư. Nếu các sản phẩm chứa amiăng bị xáo trộn, các sợi amiăng nhỏ sẽ phát tán vào không khí. Amiăng có thể dẫn đến một loại ung thư phổi gọi là u trung biểu mô.
Bức xạ môi trường
Tia UV
Bức xạ UV (tia cực tím) là một phần của năng lượng tự nhiên do mặt trời tạo ra. Trên quang phổ điện từ, tia UV có bước sóng ngắn hơn ánh sáng nhìn thấy, vì vậy mắt người không thể nhìn thấy tia UV nhưng da có thể cảm nhận được. Giường thuộc da cũng phát ra bức xạ UV. Bức xạ UV từ mặt trời là một nguyên nhân phổ biến gây ung thư da.
Hai loại tia UV được chứng minh góp phần vào nguy cơ ung thư da:
- Tia cực tím A (UVA) có bước sóng dài và liên quan đến quá trình lão hóa da
- Tia cực tím B (UVB) có bước sóng ngắn và liên quan đến đốt cháy da
Mặc dù tia UVA và UVB ảnh hưởng khác nhau đến da, nhưng cả hai đều gây hại. Tiếp xúc với tia UVA và UVB không được bảo vệ sẽ làm hỏng ADN trong tế bào da, từ đó phát sinh dị tật di truyền hoặc đột biến, cuối cùng có thể dẫn đến ung thư da (cũng như lão hóa sớm). Những tia này cũng có thể gây tổn thương mắt, bao gồm cả đục thủy tinh thể và ung thư mí mắt.
Do đó, hãy bảo vệ làn da của mình bằng cách đội mũ và mặc quần áo bảo hộ khi ra ngoài trời, đồng thời sử dụng kem chống nắng phổ rộng SPF 30 để bảo vệ da khỏi tia UVA và UVB.
Radon
Radon là một chất khí phóng xạ không màu, không mùi. Nó hình thành tự nhiên khi các nguyên tố phóng xạ phân rã như uranium. Radon được tìm thấy với số lượng khác nhau trong đất và đá trên khắp thế giới. Khí radon trong đất đá có thể đi vào không khí và vào nước ngầm hay nước mặt.
Radon hiện diện ở ngoài trời và trong nhà. Nó thường được tìm thấy ở hàm lượng rất thấp trong không khí ngoài trời và trong nước uống từ sông và hồ. Nó có thể hiện diện ở các tầng không khí cao hơn trong nhà và các tòa nhà khác, cũng như trong nguồn nước ngầm như giếng khoan.
Radon phân hủy thành các nguyên tố phóng xạ rắn như polonium-218, polonium-214 và chì-214. Chúng có thể bám vào bụi và được hít vào phổi. Khi bị phá vỡ, chúng phát ra bức xạ có thể làm hỏng ADN bên trong tế bào của cơ thể.
Radon là nguyên nhân phổ biến thứ hai gây ung thư phổi sau hút thuốc lá.
Bức xạ y tế
Nguy cơ ung thư phát sinh khi người bệnh tiếp xúc với bức xạ trong các xét nghiệm chẩn đoán như chụp cắt lớp vi tính (CT scan), chụp X-quang hay xạ trị. Vd: những phụ nữ được xạ trị sau phẫu thuật cắt bỏ vú sẽ có nguy cơ cao phát triển ung thư phổi do bức xạ truyền đến vùng ngực.
Mức độ phơi nhiễm bức xạ phụ thuộc vào loại xét nghiệm hình ảnh được sử dụng và bộ phận được kiểm tra. Ví dụ:
- Một lần chụp X-quang ngực bệnh nhân khoảng 0,1 mSv. Đây là lượng bức xạ tương đương phơi nhiễm tự nhiên trong khoảng 10 ngày.
- Chụp X-quang tuyến vú cho phụ nữ khoảng 0,4 mSv. Đây là lượng bức xạ tương đương phơi nhiễm tự nhiên trong 7 tuần.
Một số xét nghiệm hình ảnh khác có độ phơi nhiễm cao hơn, ví dụ:
- Chụp X-quang ruột già cho bức xạ khoảng 8 mSv, tương đương với phơi nhiễm tự nhiên khoảng 3 năm
- Chụp CT vùng bụng và xương chậu cho bức xạ khoảng 10 mSv
- PET/CT cho bức xạ khoảng 25 mSv, tương đương với khoảng 8 năm phơi nhiễm bức xạ trung bình
Lưu ý đây là con số ước tính cho một người trưởng thành có kích thước trung bình. Các nghiên cứu đã phát hiện ra rằng lượng bức xạ thực tế nhận được có thể thay đổi rất nhiều. Tuy nhiên, rủi ro do không được chẩn đoán hình ảnh hoặc điều trị thường lớn hơn những rủi ro liên quan đến bức xạ y tế.
Virus
Có một số loại virus liên quan đến ung thư. Chúng ảnh hưởng đến cấu tạo di truyền của các tế bào khỏe mạnh và có thể khiến tế bào trở thành ung thư.
Một vài loại virus có thể dẫn đến ung thư bao gồm:
- HPV có thể gây ung thư cổ tử cung, miệng và cổ họng, bộ phận sinh dục (dương vật, âm đạo, âm hộ)
- Viêm gan B và viêm gan C gây nhiễm trùng gan có thể dẫn đến xơ gan và ung thư gan
- Virus tế bào lympho-t ở người loại 1 (HTLV-1) có thể gây ra một loại ung thư máu gọi là bệnh bạch cầu
- Virus Epstein-Barr gây tăng bạch cầu đơn nhân và tăng nguy cơ ung thư vòm họng, lymphoma
- Virus gây suy giảm miễn dịch (HIV) có liên quan đến một dạng ung thư da hiếm gặp gọi là Kaposi sarcoma, lymphoma, ung thư bộ phận sinh dục và mắt, ung thư da không hắc tố
Xem thêm: 5 loại virus gây ung thư phổ biến
Vaccine HPV và vaccine viêm gan B có thể làm giảm nguy cơ nhiễm virus và các bệnh ung thư liên quan. Vaccine chỉ hiệu quả được tiêm phòng trước khi phơi nhiễm với virus.
Thuốc men
Một số loại thuốc hóa trị và liệu pháp nội tiết có thể làm tăng nguy cơ ung thư. Ví dụ, các loại thuốc hóa trị như Ellence (epirubicin) và Cytoxan (cyclophosphamide) dùng cho ung thư vú giai đoạn đầu đôi khi có thể dẫn đến bệnh bạch cầu.
Thuốc tránh thai đường uống có thể làm tăng nguy cơ ung thư vú hoặc ung thư cổ tử cung, nhưng mặt khác chúng có thể làm giảm nguy cơ ung thư nội mạc tử cung, ung thư buồng trứng và ung thư đại trực tràng.
Môi trường ô nhiễm
Cả không khí ngoài trời và trong nhà đều có thể chứa các chất ô nhiễm gây ung thư. Không khí ô nhiễm từ các nhà máy điện hoặc công nghiệp, khí thải động cơ và khói bụi có liên quan mật thiết với ung thư phổi. Chất gây ô nhiễm không khí trong nhà có thể đến từ nhiều nguồn khác nhau như vật liệu xây dựng, chất chống cháy, khói sơn, sản phẩm tẩy rửa và bụi. Các chất ô nhiễm không khí trong nhà cũng có thể dẫn đến ung thư phổi.
Lối sống
Một số yếu tố lối sống có thể góp phần vào các đột biến dẫn đến ung thư bao gồm:
- Hút thuốc hoặc tiếp xúc với khói thuốc
- Rượu bia
- Béo phì
- Chế độ ăn kém lành mạnh (vd: ăn quá nhiều thịt chế biến sẵn và ít rau xanh)
- Ít hoạt động thể chất
Có một số bằng chứng cho thấy thịt nấu ở nhiệt độ cao như nướng hoặc chiên có thể tạo ra các hợp chất gây ung thư. Do đó, nấu thịt trong thời gian lâu hơn ở nhiệt độ thấp và loại bỏ các phần bị cháy trước khi ăn có thể giúp giảm nguy cơ mắc bệnh.
References
- National Cancer Institute. Environmental carcinogens and cancer risk. Retrieved July 11, 2022 from https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/substances/carcinogens
- American Cancer Society. Known and Probable Human Carcinogens. Retrieved July 11, 2022 from https://www.cancer.org/cancer/cancer-causes/general-info/known-and-probable-human-carcinogens.html
- Environmental Protection Agency. Facts about formaldehyde. Retrieved July 11, 2022 from https://www.epa.gov/formaldehyde/facts-about-formaldehyde
- Verywell Health. What Is a Carcinogen? Retrieved July 11, 2022 from https://www.verywellhealth.com/what-is-a-carcinogen-2249070
- Environmental Protection Agency. Protect against exposures to formaldehyde. Retrieved July 11, 2022 from https://www.epa.gov/formaldehyde/protect-against-exposures-formaldehyde#protect
- Skin Cancer Foundation. UV radiation & your skin. Retrieved July 11, 2022 from https://www.skincancer.org/risk-factors/uv-radiation/
- American Cancer Society. Understanding radiation risk from medical tests. Retrieved July 11, 2022 from https://www.cancer.org/treatment/understanding-your-diagnosis/tests/understanding-radiation-risk-from-imaging-tests.html
- National Toxicology Program. 14th Report on Carcinogens. Retrieved July 11, 2022 from https://ntp.niehs.nih.gov/whatwestudy/assessments/cancer/roc/index.html
- American Cancer Society. Determining if something is a carcinogen. Retrieved July 11, 2022 from https://www.cancer.org/cancer/cancer-causes/general-info/determining-if-something-is-a-carcinogen.html
- American Lung Association. Indoor air pollutants and health. Retrieved July 11, 2022 from https://www.lung.org/clean-air/at-home/indoor-air-pollutants
- National Cancer Institute. Cancer prevention overview (PDQ)-patient version. Retrieved July 11, 2022 from https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/patient-prevention-overview-pdq
- National Cancer Institute. Chemicals in meat cooked at high temperatures and cancer risk. Retrieved July 11, 2022 from https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/diet/cooked-meats-fact-sheet