Thiếu creatine liên-kết-X
Thiếu creatine liên-kết-X (X-linked creatine deficiency) di truyền gây ảnh hưởng chủ yếu đến não. Não là cơ quan thiết yếu, giúp kiểm soát nhiều chức năng của cơ thể. Do đó, người bệnh thường bị thiểu năng trí tuệ từ nhẹ đến nặng và chậm phát triển khả năng nói.
Biểu hiện lâm sàng
Bên cạnh thiểu năng trí tuệ, trẻ mắc bệnh thiếu creatine liên-kết-X tăng trưởng kém, phát triển kỹ năng vận động như ngồi và đi chậm hơn so với những bạn đồng trang lứa. Một vài cá nhân mắc bệnh tiến triển thành hội chứng rối loạn hành vi như rối loạn tăng động, giảm chú ý hoặc bệnh tự kỉ, từ đó gây ảnh hưởng đến giao tiếp và tương tác xã hội.
Bệnh nhân cũng có thể trải qua các cơn co giật và thường xuyên mệt mỏi. Một số trường hợp, người bệnh có các dấu hiệu và triệu chứng bao gồm:
- Đầu nhỏ
- Nhịp tim bất thường
- Phần giữa khuôn mặt lõm xuống (giảm sản vùng giữa mặt)
Ảnh: Tật đầu nhỏ
Nguồn: Centers for Disease Control and Prevention
Ảnh: giảm sản vùng giữa mặt
Nguồn: Elements of Morphology, National Human Genome Research Institute
Độ phổ biến
Hiện nay chưa có thống kê cụ thể về tỉ lệ mắc bệnh thiếu creatine liên-kết-X. Người ta ghi nhận khoảng hơn 150 trường hợp mắc bệnh trên toàn thế giới. Đây cũng là nguyên nhân dẫn đến thiểu năng trí tuệ của 1-2% nam giới.
Nguyên nhân
Đột biến gen SLC6A8 gây ra bệnh thiếu creatine liên-kết-X. Gen này cung cấp hướng dẫn tạo ra protein có chức năng vận chuyển creatine vào tế bào. Cơ thể sử dụng creatine để dự trữ và sử dụng năng lượng hợp lý.
Gen SLC6A8 đột biến làm khả năng protein vận chuyển creatine vào tế bào bị giảm, dẫn đến thiếu creatine. Thiếu creatine ảnh hưởng nghiêm trọng nhất đến những cơ quan và mô sử dụng nhiều năng lượng như não, từ đó biểu hiện và triệu chứng của bệnh thiếu creatine liên-kết-X khởi phát.
Chẩn đoán
Thiếu creatin liên-kết-X được chẩn đoán thông qua xét nghiệm nước tiểu và huyết tương. Những xét nghiệm này nhằm đo nồng độ creatine (Cr), guanidinoacetate (GAA) và creatinine (Crn). Người bệnh có nồng độ guanidinoacetate và creatine trong huyết tương bình thường trong khi lượng creatine trong nước tiểu cao bất thường. Tuy nhiên, phụ nữ không mắc bệnh vẫn có thể biểu hiện tình trạng này.
Một phương pháp khác để chẩn đoán bệnh là chụp cộng hưởng từ não (MRI) bằng quang phổ. Phương pháp này rất hiệu quả để đo mức creatine trong não. Ngoài ra, bác sĩ có thể chỉ định bệnh nhân thực hiện xét nghiệm di truyền để tìm đột biến gen SLC6A8, từ đó kết quả chẩn đoán được xác nhận.
Ngoài ra, bệnh nhân nên thực hiện chẩn đoán phân biệt để tránh nhầm lẫn với các bệnh lý tương tự như thiếu arginine-glycine amidinotransferase hay bệnh thiếu guanidinoacetate methyltransferase.
Điều trị
Hiện nay, chưa có phương pháp điều trị hoàn thoàn bệnh thiếu creatin liên-kết-X. Các phương pháp chủ yếu làm giảm triệu chứng co giật, rối loạn hành vi và vận động. Tuy nhiên, các liệu pháp này không thể cải thiện tình trạng thiểu năng trí tuệ. Vì vậy, phát hiện và điều trị kịp thời giúp người bệnh tránh những tổn thương nghiêm trọng liên quan đến não.
Người bệnh được điều trị bằng một số loại thuốc như:
- Creatine monohydrate
- L-arginine
- Glycine
- Betaine
Đối với bệnh nhân đang được điều trị bằng creatine monohydrate, chức năng thận cần được kiểm tra thường xuyên.
Dạng di truyền
Thiếu creatine liên-kết-X di truyền theo kiểu lặn liên kết với nhiễm sắc thể giới tính X. Nguyên nhân do gen SLC6A8 đột biến gây bệnh nằm trên nhiễm sắc thể giới tính X. Nam giới chỉ có một nhiễm sắc thể X nên một bản sao gen đột biến trong mỗi tế bào đủ gây ra bệnh. Nữ giới mang đột biến trong một bản sao của gen thường không bị ảnh hưởng. Một đặc điểm của bệnh di truyền liên kết X là người cha không thể truyền các đặc điểm này cho con trai của họ.
Trong phần lớn các trường hợp di truyền liên kết X, nam giới chịu ảnh hưởng nghiêm trọng hơn so với nữ giới. Một nửa phụ nữ mang một bản sao gen SLC6A8 đột biến trong mỗi tế bào bị thiểu năng trí tuệ hoặc có vấn đề hành vi, trong khi những người còn lại chỉ chịu tác động nhẹ.
Phòng ngừa
Thiếu creatine liên-kết-X có cơ chế di truyền liên kết X phức tạp nên khó phát hiện ở những người phụ nữ mang gen bệnh cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, người mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền đảm bảo sinh con khỏe mạnh.
Các tên gọi khác
- Creatine transporter defect
- Creatine transporter deficiency
- SLC6A8 deficiency
- SLC6A8-related creatine transporter deficiency
- X-linked creatine deficiency syndrome
References
- Genetic Testing Information. Creatine transporter deficiency. Retrieved October 27, 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C1845862/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. X-linked creatine transporter deficiency. Retrieved October 27, 2023 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/1608/x-linked-creatine-deficiency
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. CEREBRAL CREATINE DEFICIENCY SYNDROME 1; CCDS1. Retrieved October 27, 2023 from https://omim.org/entry/300352
- U.S National Library of Medicine. X-linked creatine deficiency. Retrieved October 27, 2023 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/x-linked-creatine-deficiency/
- Frontiers. The Creatine Transporter Unfolded: A Knotty Premise in the Cerebral Creatine Deficiency Syndrome. Retrieved October 27, 2023 from https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fnsyn.2020.588954/full
- MalaCards. X-Linked Creatine Transporter Deficiency. Retrieved October 27, 2023 from https://www.malacards.org/card/x_linked_creatine_transporter_deficiency
- National Institute of Health. Treatment of X-linked creatine transporter (SLC6A8) deficiency: systematic review of the literature and three new cases. Retrieved October 27, 2023 from https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24953403/
- National Organization for Rare Disorders. Creatine Transporter Deficiency. Retrieved October 27, 2023 from https://rarediseases.org/rare-diseases/creatine-transporter-deficiency/
- Orphanet. X-linked creatine transporter deficiency. Retrieved October 27, 2023 from https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?Expert=52503