Tăng oxalate niệu nguyên phát
Tăng oxalate niệu nguyên phát (primary hyperoxaluria) là bệnh di truyền hiếm gặp, người bệnh bị sỏi thận và bàng quang tái phát. Thận không thể lọc chất lỏng và chất thải ra khỏi cơ thể hiệu quả làm tăng nguy cơ phát triển bệnh thận giai đoạn cuối đe dọa tính mạng của người bệnh.
Biểu hiện lâm sàng
Tăng oxalate niệu nguyên phát xảy ra khi cơ thể sản xuất quá mức gốc oxalate. Thông thường, oxalate được lọc qua thận và bài tiết dưới dạng chất thải trong nước tiểu. Trong quá trình bài tiết, oxalat kết hợp với canxi tạo thành canxi oxalat - thành phần chính của sỏi thận và sỏi bàng quang. Canxi oxalate lắng đọng làm tổn thương thận và các cơ quan khác, khiến người bệnh tiểu ra máu, nhiễm trùng đường tiết niệu và suy thận.
Chức năng thận suy giảm dần khiến hiệu suất bài tiết oxalate kém. Vì vậy, nồng độ oxalate trong máu tăng, rồi tích tụ trong các mô khắp cơ thể, điển hình trong xương và thành mạch máu. Oxalate trong xương có thể gây gãy xương.
Tăng oxalate niệu nguyên phát chia thành 3 loại dựa vào mức độ nghiêm trọng và nguyên nhân:
- Loại 1 biểu hiện sỏi thận từ giai đoạn trẻ nhỏ và tiến triển thành suy thận ở mọi lứa tuổi
- Loại 2 tương tự như loại 1 nhưng thời điểm phát triển suy thận muộn hơn
- Loại 3 gây ra sỏi thận từ giai đoạn trẻ nhỏ
Độ phổ biến
Tỷ lệ mắc chứng tăng oxalate niệu nguyên phát ước tính 1/58.000 người trên toàn thế giới. Loại 1 phổ biến nhất, chiếm khoảng 80% trường hợp. Loại 2 và 3 có tỷ lệ bằng nhau, khoảng 10%.
Nguyên nhân
Tăng oxalate niệu nguyên phát loại 1, 2 và 3 do các đột biến gen AGXT, GRHPR và HOGA1 tương ứng. Những gen này cung cấp hướng dẫn tạo ra enzyme tham gia quá trình phân huỷ, xử lý axit amin và các hợp chất khác. Enzyme tạo ra từ gen HOGA1 tham gia quá trình phân huỷ axit amin dẫn đến hình thành glyoxylate. Hợp chất này tiếp được phân giải bởi enzyme tạo ra từ gen AGXT và GRHPR.
Ảnh: Amino axit
Amino axit là tập hợp 20 phân tử khác nhau, cấu tạo thành protein. Protein bao gồm một hoặc nhiều chuỗi amino axit,gọi là polypeptit. Các chuỗi này xoắn cuộn thành các protein có hoạt tính sinh học khác nhau. Trình tự amino-axit được mã hóa trong gen.
Nguồn: U.S National Library of Medicine
Đột biến gen AGXT và GRHPR dẫn đến glyoxylate tích tụ, rồi chuyển thành oxalate để loại bỏ khỏi cơ thể dưới dạng chất thải. Bên cạnh đó, đột biến gen HOGA1 cũng dẫn đến dư thừa oxalate. Oxalate không được bài tiết ra khỏi cơ thể sẽ kết hợp với canxi tạo thành canxi oxalate lắng đọng gây hại cho thận và các cơ quan khác.
Chẩn đoán
Chẩn đoán tăng oxalate niệu nguyên phát dựa vào triệu chứng lâm sàng, tiền sử bệnh gia đình, kết hợp với một số xét nghiệm đánh giá tình trạng của người bệnh.
Các xét nghiệm có thể tiến hành, bao gồm:
- Xét nghiệm nước tiểu
- Xét nghiệm máu
- Chụp X quang, CT hoặc siêu âm thận và đường tiết niệu
- Sinh thiết gan
- Xét nghiệm di truyền tìm đột biến gen AGXT, GRHPR, HOGA1
Điều trị
Điều trị tăng oxalate niệu nguyên phát (PH) tùy thuộc vào nồng độ oxalate trong nước tiểu và mức độ suy giảm chức năng thận. Mục tiêu điều trị chủ yếu làm giảm lượng oxalate, từ đó ngăn quá trình hình thành canxi oxalat trong thận và các mô khác.
Các biện pháp điều trị bao gồm:
- Thay đổi chế độ ăn uống: người bệnh hạn chế sử dụng thực phẩm giàu oxalate như rau cải, măng tây, dưa leo, trà, socola, cà phê, cải bó xôi, củ cải, đậu hà lan, đậu phụ, đậu nành và cải thảo. Bên cạnh đó, họ nên áp dụng chế độ ăn uống giàu canxi, magnesium và vitamin B6
- Uống nước đầy đủ giúp thải độc tố ra khỏi cơ thể và giảm nồng độ oxalate trong nước tiểu
- Sử dụng thuốc có tác dụng giảm nồng độ oxalate trong nước tiểu, như citrate kali, citrate natri, hydroxitriptophan, hydroxycitrate
- Sử dụng pyridoxine hoặc pyridoxal-5-phosphate nhằm thay thế ezyme bị thiếu
Trường hợp không đáp ứng với các liệu pháp trên, người bệnh cần phẫu thuật lấy sỏi, lọc thận hoặc ghép thận. Các phương pháp loại bỏ sỏi bao gồm tán sỏi bằng sóng xung kích , nội soi niệu quản hoặc tán sỏi thận qua da .
Ảnh: Tán sỏi bằng sóng xung kích
Nguồn: Urology Care Foundation
Ảnh: Nội soi niệu quản
Nguồn: Urology Care Foundation
Ảnh: Phẫu thuật lấy sỏi thận qua da
Nguồn: Urology Care Foundation
Trong quá trình điều trị, bác sĩ sẽ theo dõi chặt chẽ các chỉ số chức năng thận, nồng độ oxalate trong nước tiểu và điều chỉnh phù hợp.
Dạng di truyền
Bệnh di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, bệnh chỉ biểu hiện khi có cả hai bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng bố mẹ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.
Phòng ngừa
Bệnh di truyền lặn đột biến gen AGXT, GRHPR hoặc HOGA1, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.
Các tên gọi khác
- Congenital oxaluria
- D-glycerate dehydrogenase deficiency
- Glyceric aciduria
- Glycolic aciduria
- Hepatic AGT deficiency
- Hyperoxaluria, primary
- Oxalosis
- Oxaluria, primary
- Peroxisomal alanine:glyoxylate aminotransferase deficiency
- Primary oxalosis
- Primary oxaluria
References
- Genetic Testing Information. Hyperoxaluria. Retrieved March 14, 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0020500/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Primary hyperoxaluria type 1. Retrieved March 14, 2023 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/2835/primary-hyperoxaluria-type-1/
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. HYPEROXALURIA, PRIMARY, TYPE I. Retrieved March 14, 2023 from https://omim.org/entry/259900
- U.S National Library of Medicine. Primary hyperoxaluria. Retrieved March 14, 2023 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/primary-hyperoxaluria/
- Cleveland Clinic. Hyperoxaluria. Retrieved March 14, 2023 from https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/21117-hyperoxaluria
- Mayo Foundation for Medical Education and Research. Hyperoxaluria and oxalosis. Retrieved March 14, 2023 from https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/hyperoxaluria/symptoms-causes/syc-20352254
- National Kidney Foundation. Primary Hyperoxaluria Type 1. Retrieved March 14, 2023 from https://www.kidney.org/atoz/primary-hyperoxaluria
- Orphanet. Primary hyperoxaluria. Retrieved March 14, 2023 from https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?lng=en&Expert=416
- MalaCards. Primary Hyperoxaluria. Retrieved March 14, 2023 from https://www.malacards.org/card/primary_hyperoxaluria
- National Organization for Rare Disorders. Primary Hyperoxaluria. Retrieved March 14, 2023 from https://rarediseases.org/rare-diseases/primary-hyperoxaluria/