Loạn dưỡng cơ liên quan đến collagen VI
Loạn dưỡng cơ liên quan đến collagen VI (Collagen Type VI-Related Disorders) là một nhóm các bệnh di truyền ảnh hưởng đến cơ xương (cơ có chức năng vận động) và mô liên kết (mô cung cấp sức mạnh và độ linh hoạt cho da, khớp và các cấu trúc khác trên khắp cơ thể). Phần lớn người bệnh yếu cơ và biến dạng khớp, do đó khả năng vận động của họ bị hạn chế và có xu hướng nghiêm trọng theo thời gian. Loạn dưỡng cơ liên quan đến collagen VI được phân loại thành các bệnh dựa theo mức độ nghiêm trọng bao gồm nhẹ nhất là bệnh loạn dưỡng cơ Bethlem, dạng trung gian có mức độ nghiêm trọng vừa phải và dạng nghiêm trọng nhất là bệnh loạn dưỡng cơ bẩm sinh Ullrich.
Ảnh: Cấu trúc cơ xương
Nguồn: U.S. National Library of Medicine
Ảnh: Cấu trúc mô liên kết
Nguồn: U.S. National Library of Medicine
Biểu hiện lâm sàng
Dạng nhẹ
Người mắc bệnh loạn dưỡng cơ Bethlem thường có trương lực cơ giảm trong giai đoạn trẻ nhỏ. Triệu chứng yếu cơ có thể bắt đầu trong mọi độ tuổi nhưng thường xuất hiện từ giai đoạn trẻ nhỏ đến đầu tuổi trưởng thành. Yếu cơ tiến triển chậm khiến khoảng hai phần ba số người bệnh trên 50 tuổi cần được hỗ trợ đi lại. Khi người bệnh trưởng thành, họ có thể gặp vấn đề co cứng ngón tay, khuỷu tay, vai và mắt cá chân. Ngoài ra, những người lớn tuổi có thể yếu cơ hô hấp dẫn đến họ thường xuyên gặp các vấn đề liên quan đến hô hấp. Một số người mắc chứng loạn dưỡng liên quan đến collagen VI dạng nhẹ có các bất thường về da như dị sừng nang lông trên cánh tay, chân và quá trình lành vết thương không bình thường dẫn đến hình thành các vết sẹo nông.
Ảnh: Dị sừng nang lông
Nguồn: ResearchGate
Dạng trung gian
Dạng trung gian của chứng loạn dưỡng cơ liên quan đến collagen VI gây ra triệu chứng yếu cơ khi còn nhỏ. Trẻ em mắc bệnh vẫn có thể đi lại nhưng khả năng vận động ngày càng suy giảm khi họ bước vào tuổi trưởng thành. Người bệnh cũng có thể gặp vấn đề co cứng ngón tay, khuỷu tay, vai và mắt cá chân. Đối với một số trường hợp, bệnh gây suy yếu cơ hô hấp, do đó bệnh nhân cần sử dụng máy thở khi ngủ.
Ảnh: Mô tả biểu hiện của bệnh nhân trong cơn co cứng và co giật
Nguồn: Neurosurgery
Dạng nặng
Những người mắc bệnh loạn dưỡng cơ bẩm sinh Ullrich có triệu chứng yếu cơ nặng ngay từ khi mới sinh. Yếu cơ có thể nặng đến mức trẻ không thể tự đi lại, trong khi những trẻ mắc dạng bệnh nhẹ và trung bình vẫn đi lại được trong giai đoạn này. Bệnh tiến triển gây co cứng vai, khuỷu tay, hông và đầu gối. Đồng thời, nhiều bệnh nhân cũng gặp lỏng khớp tại các vị trí như ngón tay, cổ tay, ngón chân và mắt cá chân.
Tần suất
Tỉ lệ mắc loạn dưỡng cơ Bethlem khoảng 0,77/100.000 người, loạn dưỡng cơ bẩm sinh Ullrich khoảng 0,13/ 100.000 người và chỉ có một vài trường hợp bệnh dạng trung gian được mô tả trong tài liệu khoa học. Do đó, loạn dưỡng cơ liên quan đến collagen VI là bệnh di truyền hiếm gặp.
Nguyên nhân
Đột biến gen COL6A1, COL6A2 và COL6A3 có thể gây ra các dạng khác nhau của chứng loạn dưỡng cơ liên quan đến collagen VI. Mỗi gen cung cấp hướng dẫn tạo ra một thành phần của collagen loại VI—phức hợp tham gia cấu trúc nên chất nền ngoại bào bao quanh tế bào cơ và mô liên kết. Chất nền ngoại bào là một mạng lưới phức tạp hình thành trong không gian giữa các tế bào để hỗ trợ tạo nên cấu trúc, do đó chúng cần thiết cho tế bào ổn định và phát triển.
Đột biến các gen COL6A1, COL6A2 và COL6A3 dẫn đến collagen loại VI giảm số lượng hoặc mất chức năng. Thiếu collagen loại VI khiến chất nền ngoại bào trở nên không ổn định và không thể gắn vào tế bào, từ đó tế bào cơ và mô liên kết dễ tổn thương rồi gây ra tình trạng yếu cơ, co cứng và các triệu chứng khác của bệnh loạn dưỡng cơ liên quan đến collagen VI. Mặc dù rất khó dự đoán loại biến thể nào sẽ dẫn đến từng dạng loạn dưỡng liên quan đến collagen VI, các chuyên gia cho rằng đột biến tạo ra số lượng collagen loại VI ít hơn sẽ dẫn đến các dấu hiệu và triệu chứng nghiêm trọng hơn và khởi phát bệnh sớm hơn.
Chẩn đoán
Bác sĩ thường chẩn đoán loạn dưỡng cơ Bethlem hoặc Ullrich dựa trên đánh giá lâm sàng, tiền sử bệnh kết hợp với các xét nghiệm chuyên biệt. Một số xét nghiệm phổ biến bao gồm:
- Sinh thiết cơ: kiểm tra mô cơ dưới kính hiển vi nhằm phát hiện những thay đổi bất thường của sợi cơ
- Đo điện cơ: đánh giá sức khỏe cơ và dây thần kinh điều khiển cơ, đồng thời loại trừ các rối loạn thần kinh liên quan khác
- Xét nghiệm máu: kiểm tra nồng độ creatine kinase (CK) cao bất thường trong máu (dấu hiệu của tổn thương cơ)
- Xét nghiệm miễn dịch: sử dụng kháng thể nhằm phát hiện số lượng và vị trí phân bố của các protein cơ nhất định, chủ yếu là collagen VI
Hiện nay, một xét nghiệm di truyền mới là giải trình tự exome đang dần trở thành phương pháp chẩn đoán hàng đầu. Xét nghiệm này sử dụng mẫu ADN từ máu hoặc tế bào má để phân tích trình tự của tất cả các gen có liên quan, từ đó các đột biến gen COL6A1, COL6A2 và COL6A3 có thể được phát hiện chính xác.
Điều trị
Hiện nay, các phương pháp điều trị chủ yếu tập trung vào kiểm soát triệu chứng, cải thiện chất lượng cuộc sống và ngăn ngừa biến chứng. Bác sĩ lựa chọn liệu pháp điều trị dựa trên các triệu chứng cụ thể, mức độ nghiêm trọng và độ tuổi khởi phát.
Người mắc loạn dưỡng cơ Ullrich cần can thiệp điều trị càng sớm càng tốt nhằm cải thiện khả năng vận động. Nếu thường xuyên bị co rút nghiêm trọng hoặc vẹo cột sống, bệnh nhân có thể cần thực hiện phẫu thuật điều chỉnh. Họ có thể sử dụng khung đứng nhằm giữ cho tư thế thẳng đứng và ngăn ngừa vẹo cột sống hay co rút cơ. Ngoài ra, bệnh nhân có thể sử dụng vật lý trị liệu và trị liệu hoạt động nhằm cải thiện sức mạnh cơ bắp.
Chức năng hô hấp cũng cần được theo dõi thường xuyên và bệnh nhân cũng có thể cần hỗ trợ thở máy về đêm. Bác sĩ có thể chỉ định bệnh nhân dùng thuốc kháng sinh, vaccine và vật lý trị liệu nhằm ngăn ngừa nhiễm trùng đường hô hấp tái phát và các biến chứng khác. Trong trường hợp triệu chứng nghiêm trọng, bệnh nhân được khuyến nghị đặt ống thông dạ dày nhằm cung cấp chất dinh dưỡng trực tiếp vào cơ thể.
Dạng di truyền
Loạn dưỡng cơ liên quan đến collagen VI thường được di truyền theo kiểu trội trên nhiễm sắc thể thường. Do đó chỉ cần một bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào là đủ để gây bệnh. Trong đó, bệnh loạn dưỡng cơ Bethlem thường được di truyền theo kiểu trội trên nhiễm sắc thể thường. Người bệnh thường thừa hưởng biến thể từ người cha hoặc mẹ mắc bệnh. Dạng trung gian và bệnh loạn dưỡng cơ bẩm sinh Ullrich cũng có thể di truyền theo kiểu trội trên nhiễm sắc thể thường. Trong trường hợp này, bệnh xảy ra do đột biến mới (de novo) trong gen và không có tiền sử gia đình.
Tuy nhiên, một số ít cá nhân mắc bệnh được di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Kiểu di truyền này xuất hiện trên một số trường hợp mắc bệnh loạn dưỡng cơ bẩm sinh Ullrich, dạng trung gian và hiếm gặp đối với bệnh loạn dưỡng cơ Bethlem. Trong trường hợp này, cả hai bản sao của gen trong mỗi tế bào đều mang đột biến thì bệnh mới có thể biểu hiện. Cha mẹ của một cá nhân mắc bệnh đều mang một bản sao của gen đột biến, nhưng họ thường không biểu hiện các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh.
Phòng ngừa
Trường hợp loạn dưỡng cơ liên quan đến collagen VI di truyền trội trên nhiễm sắc thể thường, nếu cha hoặc mẹ mắc bệnh, con sinh ra sẽ có 50% khả năng di truyền bệnh. Do đó, để bảo đảm 100% khả năng con không bị bệnh, cha mẹ có thể chọn phương pháp thụ tinh nhân tạo IVF và sàng lọc phôi PGS/PGD. Các thành viên trong gia đình nên khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ nếu có thành viên mắc bệnh. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh.
Trường hợp bệnh di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.
.Các tên gọi khác
- Col6-RDs
- Collagen type VI-related disorders
- Collagen VI-related dystrophies
- Collagen VI-related myopathies
- Collagen VI-related myopathy
- ColVI myopathies
References
- Genetic Testing Information. Collagen Type VI-Related Autosomal Dominant Limb-girdle Muscular Dystrophy. Retrieved March 28, 2024 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/CN230143/
- Genetic Testing Information. Collagen 6-related myopathy. Retrieved March 28, 2024 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/CN117976/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Bethlem myopathy. Retrieved March 28, 2024 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/873/bethlem-myopathy
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Congenital muscular dystrophy, Ullrich type. Retrieved March 28, 2024 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/4769/ullrich-congenital-muscular-dystrophy
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. BETHLEM MYOPATHY 1A; BTHLM1A. Retrieved March 28, 2024 from https://omim.org/entry/158810
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. ULLRICH CONGENITAL MUSCULAR DYSTROPHY 1A; UCMD1A. Retrieved March 28, 2024 from https://omim.org/entry/254090
- MedlinePlus. Collagen VI-related dystrophy. Retrieved March 28, 2024 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/collagen-vi-related-myopathy/
- National Organization for Rare Disorders. Collagen Type VI-Related Disorders. Retrieved March 28, 2024 from https://rarediseases.org/rare-diseases/collagen-type-vi-related-disorders/