Sa sút trí tuệ thể Lewy
Sa sút trí tuệ thể Lewy (dementia with Lewy bodies) là bệnh di truyền tác động đến não và hệ thần kinh. Người bệnh gặp một nhóm các biểu hiện bao gồm suy giảm trí tuệ, bệnh Parkinson, ảo ảnh thị giác và rối loạn hành vi giấc ngủ REM. Bệnh xảy ra phổ biến nhất trong độ tuổi từ 50–85. Sau khi chẩn đoán, tiên lượng thời gian sống của bệnh nhân thường kéo dài từ 5–7 năm tùy trường hợp. Do đó, mỗi cá nhân mắc bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy sẽ có tuổi thọ khác nhau.
Biểu hiện lâm sàng
Biểu hiện của bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy tiến triển dần theo thời gian
Rối loạn hành vi giấc ngủ REM
Rối loạn hành vi giấc ngủ REM thường kéo dài nhiều năm trước khi triệu chứng khác xuất hiện. Đây có thể là dấu hiệu sớm của bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy. Bình thường, người ta vào giấc ngủ REM sau khi ngủ khoảng 90 phút, giấc ngủ REM sau đó lặp lại tương ứng với chu kỳ ngủ. Trong giấc ngủ REM, cơ thể rơi vào trạng thái tê liệt tạm thời theo mệnh lệnh của não, nên tay chân mất khả năng cử động. Trạng thái này có tác dụng ngăn cản các hành động vô thức trong giấc mơ có thể gây tổn thương cơ thể thật.
Đối với người bị rối loạn hành vi giấc ngủ REM, trạng thái liệt tạm thời không xảy ra. Do đó, người bệnh có thể cử động và xuất hiện những hành vi như đá chân, vẫy tay hoặc la hét. Khi bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy tiến triển kèm theo các triệu chứng khác, người bệnh sẽ giảm dần chứng rối loạn hành vi giấc ngủ REM.
Suy giảm trí tuệ
Suy giảm trí tuệ là dấu hiệu thứ hai sau rối loạn hành vi giấc ngủ REM, bởi vì bệnh tác động lên các dây thần kinh sọ não. Ban đầu, người bệnh có biểu hiện không rõ ràng hoặc triệu chứng xuất hiện rồi kết thúc.
Bệnh nhân suy giảm trí tuệ có những biểu hiện như:
- Giảm trí thông minh không gian-thị giác: họ bị giảm khả năng cảm nhận không gian và tư duy hình ảnh. Người bệnh gặp khó khăn khi thực hiện hoạt động liên quan đến không gian-thị giác như chơi xếp hình.
- Chức năng điều hành kém: đây là tập hợp nhiều quá trình nhận thức cần thiết để con người kiểm soát hành vi nhận thức nhằm đạt được mục tiêu đặt ra. Do đó, người bệnh thường có kĩ năng giải quyết vấn đề kém.
- Giảm khả năng ức chế: kiểm soát ức chế là một quá trình nhận thức thuộc chức năng điều hành, chúng giúp con người ức chế các phản ứng theo thói quen hoặc điều chỉnh hành vi cá nhân để phù hợp với mục tiêu.
Ngoài ra, bệnh nhân cũng gặp khó khăn trong giao tiếp hằng ngày. Triệu chứng suy giảm trí nhớ thường không xuất hiện cho đến khi bệnh tiến triển nặng hơn.
Xuất hiện ảo ảnh thị giác
Đa phần những người mắc bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy đều xuất hiện ảo giác thị giác liên quan đến con người hoặc động vật. Người bệnh thay đổi hành vi và nhận thức, nên họ biểu hiện triệu chứng như giảm khả năng tập trung, nói chuyện khó hiểu và động kinh vắng ý thức. Các cơn động kinh vắng ý thức kéo dài từ 10–30 giây. Người bệnh mất ý thức trong thời gian ngắn, đột ngột dừng tất cả hành động lại, ngây người và nhìn chằm chằm vào khoảng không.
Bệnh Parkinson
Bệnh Parkinson thường là dấu hiệu cuối cùng khi sa sút trí tuệ thể Lewy tiến triển. Tuy nhiên, bệnh có thể khởi phát sớm hơn đối với một số trường hợp.
Triệu chứng của bệnh Parkinson bao gồm:
- Rung tay, chân
- Cứng khớp
- Cử động chậm
- Khó giữ thăng bằng và phối hợp vận động
Ảnh: Mặt cắt ngang qua một khớp hoạt dịch điển hình
Nguồn: Blamb/ Shutterstock
Các biểu hiện khác
Một số biểu hiện khác của bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy bao gồm:
- Ngất xỉu
- Hạ huyết áp thế đứng
- Suy giảm khứu giác
- Tăng tiết nước bọt và chảy nước dãi
- Tiểu không tự chủ
- Táo bón
Ảnh: Cấu trúc hành khứu giác
Nguồn: U.S. National Library of Medicine
Độ phổ biến
Theo thống kê, khoảng 1.400.000 người tại Mỹ mắc bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy. Đây cũng là nguyên nhân gây mất trí nhớ phổ biến thứ hai sau bệnh Alzheimer, chúng chiếm 5% tổng số trường hợp mất trí nhớ trên người lớn tuổi.
Nguyên nhân
Đột biến gen SNCA và SNCB gây ra bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy. Hai gen này lần lượt cung cấp hướng dẫn tạo ra protein alpha-synuclein và beta-synuclein chủ yếu trong não. Alpha-synuclein có chức năng điều hòa hoạt động giải phóng chất dẫn truyền thần kinh, từ đó các tế bào thần kinh có thể tương tác với nhau. Đối với beta-synuclein, chúng tham gia quá trình khiến tế bào thần kinh thay đổi và thích nghi theo thời gian. Quá trình này rất quan trọng để con người có thể học tập và ghi nhớ. Beta-synuclein cũng có thể ngăn alpha-synuclein tích tụ đến mức gây hại cho tế bào thần kinh.
Mặt khác, đột biến gen GBA hoặc một biến thể khác của gen APOE cũng làm tăng nguy cơ mắc bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy. Tuy nhiên, hai gen này không phải là nguyên nhân trực tiếp gây ra bệnh. Gen GBA cung cấp hướng dẫn tạo ra enzyme lysosome trong cấu trúc tế bào khắp cơ thể. Lysosome có chức năng tiêu hóa và tái chế protein cũng như các vật liệu không cần thiết. Gen APOE cung cấp hướng dẫn tạo ra protein apolipoprotein E tham gia đóng gói cholesterol và nhiều chất béo khác, sau đó vận chuyển chúng qua dòng máu.
Đối với người mắc bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy, cụm alpha-synuclein tích tụ bên trong và bên ngoài tế bào thần kinh não, do đó tế bào giảm chức năng rồi cuối cùng đi đến cái chết tế bào. Thể Lewy tác động nhiều nhất đến tế bào thần kinh sản xuất dopamine. Dopamine là chất dẫn truyền thần kinh quan trọng, chúng có vai trò phức tạp trong chức năng nhận thức, động lực, hành vi và kiểm soát chuyển động của con người. Nếu mất đi những tế bào thần kinh sản xuất dopamine, theo thời gian, người bệnh sẽ ngày càng suy giảm chức năng trí tuệ, vận động và điều hòa cảm xúc. Do đó, bệnh nhân khởi phát các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy.
Đột biến trên bốn gen này có thể dẫn đến hình thành thể Lewy—các cụm protein alpha-synuclein.
Gen SNCA đột biến tạo ra protein alpha-synuclein biến dạng và dính lại với nhau thành cụm. Gen SNCB đột biến dẫn đến dạng protein beta-synuclein khác, dạng này cho phép alpha-synuclein tích tụ. Người ta cho rằng đột biến gen GBA phá vỡ chức năng bình thường của lysosome. Lysosome mất chức năng sẽ không thể phân hủy alpha-synuclein sai hỏng, do đó khả năng hình thành thể Lewy tăng lên. Gen APOE có nhiều biến thể, tuy nhiên chỉ có biến thể alen e4 làm tăng nguy cơ phát triển bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy. Apolipoprotein E tạo ra từ alen e4 đột biến của gen APOE có thể khiến quá trình vận chuyển alpha-synuclein vào và ra khỏi tế bào bị gián đoạn, từ đó alpha-synuclein tích tụ.
Chẩn đoán
Sa sút trí tuệ thể Lewy được chẩn đoán phối hợp dựa trên nhiều yếu tố như biểu hiện lâm sàng, xét nghiệm kết hợp với biện pháp loại trừ.
Những phương pháp chẩn đoán bao gồm:
- Đánh giá triệu chứng bệnh điển hình
- Thực hiện các bài kiểm tra khả năng trí tuệ
- Đo đa ký giấc ngủ nhằm phát hiện chứng rối loạn hành vi giấc ngủ REM
- Chụp MRI, chụp CT hoặc chụp SPECT để kiểm tra chức năng não
- Xét nghiệm máu giúp loại trừ khả năng người bệnh thiếu vitamin B-12 hoặc suy giảm chức năng tuyến giáp
Điều trị
Hiện nay, chưa có biện pháp chữa trị hoàn toàn chứng sa sút trí tuệ thể Lewy hoặc bất kỳ phương pháp nào có thể làm chậm quá trình bệnh tiến triển. Các liệu pháp chủ yếu giúp giảm nhẹ triệu chứng và cải thiện chất lượng đời sống của bệnh nhân.
Sử dụng thuốc
Những loại thuốc sử dụng trong điều trị bao gồm:
- Thuốc ức chế cholinesterase: như rivastigmine, donepezil và galantamine. Thuốc sẽ làm tăng các chất dẫn truyền thần kinh trong não, từ đó giúp người bệnh cải thiện khả năng suy nghĩ, trí nhớ cũng như duy trì tỉnh táo. Tác dụng phụ của thuốc bao gồm khiến dạ dày khó chịu, chuột rút và đi tiểu thường xuyên.
- Thuốc điều trị bệnh Parkinson: như carbidopa-levodopa giúp giảm cứng cơ và hỗ trợ chuyển động. Tuy nhiên, thuốc này cũng có thể làm tăng nhầm lẫn và ảo giác cho người bệnh.
- Thuốc điều trị các triệu chứng khác: bác sĩ có thể kê đơn thuốc để điều trị triệu chứng mất ngủ, tiểu không tự chủ hoặc vấn đề vận động.
Một số loại thuốc có thể làm suy giảm trí nhớ và khiến bệnh trở nên nghiêm trọng hơn. Bệnh nhân nên hạn chế sử dụng thuốc an thần, thuốc ngủ có chứa diphenhydramine, thuốc dùng để điều trị tình trạng tiểu gấp như oxybutynin. Ngoài ra, người bệnh không nên dùng thuốc chống loạn thần do thuốc này có thể gây ra lú lẫn, làm bệnh Parkinson nghiêm trọng hơn và đôi khi dẫn đến tử vong.
liệu pháp khác
Đối với người mắc bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy dạng nhẹ, có thể thưc hiện các liệu pháp như:
- Vật lý trị liệu và trị liệu ngôn ngữ giúp phục hồi khả năng vận động và giao tiếp
- Kích thích nhận thức thông qua những bài tập được thiết kế để cải thiện trí nhớ và kỹ năng giải quyết vấn đề
Dạng di truyền
Trường hợp sa sút trí tuệ thể Lewy do đột biến gen SNCA hoặc SNCB, bệnh di truyền theo kiểu trội trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, một bản sao của gen trong mỗi tế bào đủ để gây ra bệnh. Người bệnh thừa hưởng đột biến từ cha hoặc mẹ mắc bệnh.
Một số trường hợp hiếm gặp do đột biến de novo xảy ra tại những gia đình không có tiền sử mắc bệnh. De novo là đột biến gen mới xảy ra trong quá trình hình thành tế bào sinh sản (trứng hoặc tinh trùng) hoặc trong quá trình phát triển phôi sớm.
Đối với người mang đột biến gen GBA hoặc APOE e4, họ có nguy cơ mắc bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy cao hơn so với người bình thường. Gen làm tăng khả năng mắc bệnh di truyền theo kiểu gen trội trên nhiễm sắc thể thường. Tuy nhiên, nguy cơ mắc bệnh cao không có nghĩa là chắc chắn sẽ bị bệnh, do đó, một số người mang đột biến gen GBA hoặc APOE e4 nhưng không mắc bệnh sa sút trí tuệ thể Lewy.
Phòng ngừa
Sa sút trí tuệ thể Lewy di truyền trội trên nhiễm sắc thể thường, nếu cha hoặc mẹ mắc bệnh, con sinh ra sẽ có 50% khả năng di truyền bệnh. Do đó, để bảo đảm 100% khả năng con không bị bệnh, cha mẹ có thể chọn phương pháp thụ tinh nhân tạo IVF và sàng lọc phôi PGS/PGD. Các thành viên trong gia đình nên khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ nếu có thành viên mắc bệnh. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh.
Các tên gọi khác
- DLB
- LBD
- Lewy body disease
- Lewy body dementia
- Dementia, Lewy body
- Dementia of the Lewy body type
- Diffuse Lewy body disease
References
- Genetic Testing Information. Lewy body dementia. Retrieved November 29, 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0752347/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Lewy body dementia. Retrieved November 29, 2023 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/3243/lewy-body-dementia
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. DEMENTIA, LEWY BODY; DLB. Retrieved November 29, 2023 from https://omim.org/entry/127750
- U.S National Library of Medicine. Dementia with Lewy bodies. Retrieved November 29, 2023 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/dementia-with-lewy-bodies/
- Cleveland Clinic. Lewy Body Dementia. Retrieved November 29, 2023 from https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/17815-lewy-body-dementia
- Johns Hopkins Medicine. Lewy Body Dementia (LBD). Retrieved November 29, 2023 from https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/dementia/dementia-with-lewy-bodies
- Mayo Clinic. Lewy body dementia. Retrieved November 29, 2023 from https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/lewy-body-dementia/symptoms-causes/syc-20352025
- National Health Service. Dementia with Lewy bodies. Retrieved November 29, 2023 from https://www.nhs.uk/conditions/dementia-with-lewy-bodies/
- Radiopaedia. Dementia with Lewy bodies. Retrieved November 29, 2023 from https://radiopaedia.org/articles/dementia-with-lewy-bodies