Thiếu aromatase
Thiếu aromatase (aromatase deficiency) là một bệnh di truyền làm suy giảm nồng độ hormone sinh dục nữ estrogen và tăng nồng độ hormone sinh dục nam testosterone.
Biểu hiện lâm sàng
Nữ giới
Phụ nữ thiếu aromatase vẫn có cơ quan sinh dục trong bình thường và kiểu nhiễm sắc thể nữ điển hình (46, XX), nhưng họ có bộ phận sinh dục ngoài không rõ ràng và nguy cơ phát triển u nang buồng trứng sớm trong giai đoạn trẻ nhỏ. Khi bệnh nhân nữ phát triển đến giai đoạn vị thành niên, họ thường không xuất hiện các đặc điểm sinh dục thứ cấp như kinh nguyệt hoặc vú phát triển. Ngoài ra, bệnh nhân còn gặp vấn đề về mụn trứng cá và lông mọc quá mức trên cơ thể (rậm lông).
Nam giới
Đàn ông thiếu aromatase cũng có bộ phận sinh dục nam bên ngoài và kiểu nhiễm sắc thể nam điển hình (46,XY). Tuy nhiên, một số người bệnh có tinh hoàn nhỏ hoặc không di chuyển (cryptorchidism), giảm ham muốn tình dục và sản xuất tinh trùng bất thường.
Cả nam và nữ giới
Một số dấu hiệu liên quan đến thiếu aromatase cũng xuất hiện trên cả nam và nữ như chiều cao bất thường. Xương dài tại cánh tay và chân phát triển quá mức dẫn đến làm chậm hoạt động khoáng hóa, từ đó xương mỏng đi và xuất hiệu triệu chứng loãng xương. Trong một số trường hợp khác, cơ thể người bệnh không phản ứng chính xác với hormone insulin, do đó họ có lượng đường trong máu cao bất thường (tăng đường huyết). Ngoài ra, người thiếu aromatase có thể mắc bệnh gan nhiễm mỡ và tăng cân quá mức.
Phụ nữ mang thai
Mặc dù không mắc chứng rối loạn này, phụ nữ mang thai thiếu aromatase cũng có thể gặp các triệu chứng nam hóa nhẹ như rậm lông, mụn trứng cá, âm vật to và giọng trầm. Những đặc điểm này xuất hiện sớm nhất vào tuần thứ 12 của thai kỳ và biến mất ngay sau khi sinh.
Độ phổ biến
Khoảng 20 trường hợp thiếu aromatase được ghi nhận trong tài liệu y khoa. Tuy nhiên, tỉ lệ mắc bệnh trên thực tế vẫn chưa được thống kê chính xác.
Nguyên nhân
Đột biến gen CYP19A1 gây ra bệnh thiếu aromatase. Gen CYP19A1 cung cấp hướng dẫn tạo ra aromatase—enzyme có khả năng chuyển đổi hormone androgen thành các dạng hormone estrogen khác nhau bao gồm estrone (E1), estradiol (E2) và estriol (E3). Đối với nữ giới, hormone estrogen thúc đẩy hình thành các đặc điểm sinh dục nữ trước khi sinh và trong giai đoạn dậy thì. Estrogen còn điều chỉnh lượng đường trong máu cũng như hoạt động phát triển của xương trên cả nam và nữ. Trong quá trình phát triển thai nhi, aromatase chuyển đổi androgen thành estrogen trong nhau thai nhằm cho phép hình thành và phát triển mạch máu cung cấp khí và chất dinh dưỡng cho thai nhi. Ngoài ra, quá trình chuyển đổi hormone này còn ngăn cản androgen hình thành các đặc điểm sinh dục nam trên thai nhi nữ.
Đột biến gen CYP19A1 khiến cho enzyme aromatase giảm hoạt động hoặc mất chức năng hoàn toàn. Cơ thể thiếu aromatase dẫn đến quá trình chuyển đổi androgen thành estrogen trước khi sinh và trong giai đoạn dậy thì không diễn ra. Do đó, nồng độ hormone estrogen giảm, trong khi nồng độ androgen và testosterone tăng cao. Nồng độ hormone thay đổi làm giảm khả năng phát triển giới tính nữ, quá trình hình thành xương bất thường, kháng insulin cũng như các dấu hiệu và triệu chứng khác của thiếu aromatase. Đối với phụ nữ mang thai, lượng androgen dư thừa trong nhau thai đi vào máu mẹ, lượng hormone này khiến cho thai phụ xuất hiện các triệu chứng tạm thời của bệnh thiếu aromatase.
Chẩn đoán
Thai nhi có thể được dự đoán thiếu aromatase khi thai phụ có các biểu hiện nam hóa như rậm lông, mụn trứng cá, âm vật to và giọng trầm. Đối với trẻ sơ sinh nữ, bác sĩ có thể thực hiện kiểm tra thể chất nhằm phát hiện cơ quan sinh dục bất thường kết hợp với xét nghiệm nội tiết tố trong máu bao gồm đo nồng độ hormone estradiol, testosterone và hormone luteinizing. Nồng độ estrogen quá thấp và androgen tăng cao là dấu hiệu chẩn đoán thiếu aromatase trên cả nam và nữ. Bệnh nhân nam thường được chẩn đoán trong giai đoạn trưởng thành khi chiều cao tiếp tục tăng trưởng và các đầu xương không khớp với nhau khi chụp X quang bàn tay. Ngoài ra, người bệnh có thể thực hiện xét nghiệm di truyền nhằm xác nhận kết quả chuẩn đoán.
Điều trị
Bác sĩ có thể chỉ định bệnh nhân nữ thực hiện phẫu thuật chỉnh sửa cơ quan sinh dục ngoài kết hợp theo dõi u nang buồng trứng. Trong giai đoạn dậy thì, người bệnh nữ cũng cần phải điều trị estrogen hàng ngày (0,625 mg/hai lần mỗi tuần, tăng dần lên hàng ngày), họ có thể bổ sung hormone giống progesterone và điều trị hàng tháng bằng thuốc đối kháng hormone giải phóng gonadotrophin.
Nam giới trưởng thành nên được điều trị ngay sau khi được chẩn đoán bằng cách tiêm 50 µg estradiol qua da hàng ngày trong 6–9 tháng nhằm cải thiện quá trình trưởng thành của xương. Sau khi đầu xương đã đóng, lượng estradiol thay thế có thể giảm xuống còn 25µg mỗi ngày. Bệnh nhân nên tuân theo chế độ ăn ít calo kết hợp bổ sung canxi, vitamin D và hoạt động thể chất. Ngoài ra, bệnh nhân nam cần điều trị những triệu chứng riêng biệt như rối loạn mỡ máu, không dung nạp glucose hoặc kháng insulin.
Dạng di truyền
Thiếu aromatase được di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, cả hai bản sao của gen trong mỗi tế bào đều mang đột biến mới có thể biểu hiện bệnh. Cha mẹ của một cá nhân mắc bệnh đều mang một bản sao của gen đột biến, nhưng họ thường không biểu hiện các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh.
Phòng ngừa
Thiếu aromatase di truyền lặn đột biến gen CYP19A1, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.
Các tên gọi khác
- 46,XX disorder of sex development (DSD) due to placental aromatase deficiency
- Estrogen synthetase deficiency
- Oestrogen synthetase deficiency
- Placental aromatase deficiency
References
- Genetic Testing Information. Aromatase deficiency. Retrieved March 25, 2024 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C1960539/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Aromatase deficiency. Retrieved March 25, 2024 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/365/aromatase-deficiency
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. AROMATASE DEFICIENCY. Retrieved March 25, 2024 from https://omim.org/entry/613546
- MedlinePlus. Aromatase deficiency. Retrieved March 25, 2024 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/aromatase-deficiency/
- Orphanet. Aromatase deficiency. Retrieved March 25, 2024 from https://www.orpha.net/en/disease/detail/91
- https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0960076008000514