Thiếu coenzyme Q10 nguyên phát

Trẻ mắc bệnh thể nặng có những biểu hiện lâm sàng rõ ràng trong giai đoạn sơ sinh, như rối loạn chức năng não nghiêm trọng kết hợp yếu cơ. Một số trường hợp bị tử vong. Đối với bệnh thể nhẹ, các triệu chứng có thể khởi phát sau 60 tuổi và thường gây ra chứng mất điều hòa do khiếm khuyết trong tiểu não .

Ảnh: Cấu trúc bên trong của não
Nguồn: Terese Winslow

Thiếu coenzym Q10 nguyên phát còn gây ra các bất thường thần kinh khác, bao gồm:

• Co giật
• Thiểu năng trí tuệ
• Yếu cơ
• Co cơ không tự chủ
• Rung giật nhãn cầu

Họ có thể mất thính lực thần kinh giác quan do bất thường tai trong . Những vấn đề thần kinh có thể tiến triển nghiêm trọng theo thời gian nếu không được điều trị hoặc bổ sung coenzyme Q10.

Ảnh: Cấu trúc tai
Nguồn: U.S. National Library of Medicine

Hội chứng thận hư là một trong những biểu hiện phổ biến của thiếu coenzyme Q10 nguyên phát. Thận bị tổn thương làm suy giảm chức năng, dẫn đến protein trong máu đi vào nước tiểu (protein niệu).

Một số triệu chứng kèm theo bao gồm:

• Tăng cholesterol máu
• Tích tụ chất lỏng bất thường trong khoang bụng (cổ trướng)
• Phù nề
• Đi tiểu ra máu dẫn đến thiếu máu
• Đông máu bất thường

Ảnh: Phù chân
Nguồn: U.S National Library of Medicine

Ngoài ra, người bệnh bị giảm bạch cầu, gây suy yếu hệ miễn dịch và nhiễm trùng thường xuyên. Họ có thể khởi phát hội chứng thận hư kèm theo bất thường thần kinh hoặc không. Nếu không được điều trị, bệnh sẽ tiến triển thành bệnh thận giai đoạn cuối.

Thiếu hụt coenzym Q10 nguyên phát làm tăng nguy cơ khởi phát bệnh cơ tim phì đại .

Ảnh: Cơ tim bất thường
Nguồn: U.S. National Library of Medicine

Tỷ lệ thiếu coenzyme Q10 nguyên phát ước tính ít hơn 1/100.000 người.

Đột biến trong các gen COQ cung cấp hướng dẫn tạo ra những protein tham gia vào quá trình sản xuất coenzyme Q10 gây ra bệnh thiếu coenzyme Q10 nguyên phát. Người ta xác định được đột biến trong các gen bao gồm COQ2, COQ4, COQ6, COQ8A, COQ8B. Một số đột biến gen COQ khác đã được ghi nhận có khả năng gây bệnh.

Phân tử coenzym Q10 có chức năng quan trọng trong các tế bào khắp cơ thể. Đối với ty thể , coenzym Q10 nắm vai trò thiết yếu trong quá trình phosphoryl hóa oxy hóa nhằm chuyển hóa năng lượng từ thức ăn thành dạng tế bào sử dụng được. Ngoài ra, coenzyme Q10 tham gia sản xuất pyrimidine để tạo ra các tiểu đơn vị hình thành ADN, ARN và các phân tử như ATP, GTP cung cấp năng lượng cho tế bào. Đối với tế bào, coenzyme Q10 hoạt động như chất chống oxy hóa bảo vệ tế bào khỏi tác động của gốc tự do hình thành từ quá trình sản xuất năng lượng.

Ảnh: Cấu tạo tế bào
Nguồn: National Cancer Institue

Một số đột biến gen COQ làm giảm hoặc ngăn chặn quá trình sản xuất các protein tương ứng. Một số đột biến khác làm thay đổi cấu trúc và suy giảm chức năng protein. Giảm số lượng protein chức năng dẫn đến giảm sản xuất coenzym Q10. Người ta cho rằng thiếu coenzyme Q10 làm quá trình phosphoryl hóa oxy hóa kém hiệu quả, tế bào dễ bị các gốc tự do tấn công, từ đó gián đoạn quá trình sản xuất pyrimidine. Do đó, tế bào hoạt động sai chức năng rồi khởi phát các triệu chứng của bệnh.

Bệnh do đột biến gen không liên quan trực tiếp đến quá trình tổng hợp coenzyme Q10 gọi là thiếu coenzyme Q10 thứ phát.

Chẩn đoán được thiết lập khi một người có những biểu hiện của bệnh, bao gồm yếu cơ, rối loạn chức năng tim mạch, giảm thị lực.

Một số xét nghiệm bổ sung có thể thực hiện như:

• Xét nghiệm máu đánh giá các mức độ CoQ10, người bệnh thường có mức độ CoQ10 thấp
• Xét nghiệm nước tiểu kiểm tra nồng độ protein
• Đo thính lực và kiểm tra nhãn khoa
• Xét nghiệm hình ảnh như siêu âm tim, điện tim hoặc chụp X-quang đánh giá các tình trạng rối loạn chức năng tim mạch và não
• Xét nghiệm di truyền xác định đột biến gen liên quan đến bệnh

Hiện nay chưa có phương pháp điều trị hoàn toàn thiếu coenzym Q10 nguyên phát. Tuy nhiên, bổ sung coenzyme Q10 (CoQ10) giúp giảm triệu chứng, cải thiện chất lượng cuộc sống của người bệnh. Chế độ dinh dưỡng lành mạnh kết hợp những bài tập vật lý trị liệu giúp duy trì chức năng của cơ. Người bệnh nên thực hiện thăm khám sức khỏe định kỳ nhằm đánh giá hiệu quả điều trị và tầm soát biến chứng tiềm ẩn.

Thiếu coenzyme Q10 nguyên phát di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, bệnh chỉ biểu hiện khi có cả hai bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng bố mẹ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.

Bệnh di truyền lặn do đột biến gen COQ2, COQ4, COQ6, COQ8A hoặc COQ8B, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.

• Coenzyme Q deficiency
• CoQ deficiency
• Primary CoQ10 deficiency
• Ubiquinone deficiency