Ứ mật trong gan tiến triển gia đình
Ứ mật trong gan tiến triển gia đình (progressive familial intrahepatic cholestasis) là bệnh gan di truyền hiếm gặp, bệnh gây ra tình trạng tắc nghẽn hoặc suy giảm khả năng tiết dịch tiêu hoá (mật) trong các tế bào gan. Do đó, mật tích tụ trong tế bào rồi gây rối loạn chức năng gan.
Biểu hiện lâm sàng
Các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh do ứ mật và bệnh gan, chúng khởi phát từ giai đoạn sơ sinh.
Trẻ mắc bệnh thường có những triệu chứng như:
- Ngứa, vàng da
- Chậm phát triển, không tăng cân
- Tăng huyết áp tĩnh mạch gan
- Lá lách và gan to
Bệnh được chia thành ba loại dựa trên nguyên nhân gây bệnh:
- Loại 1 (PFIC1) biểu hiện các triệu chứng như tầm vóc thấp, điếc, tiêu chảy, viêm tuỵ, hàm lượng vitamin A, D, E và K trong máu thấp. Người bệnh thường tiến triển suy gan trước tuổi trưởng thành.
- Loại 2 (PFIC2) gây ra các vấn đề liên quan đến bệnh gan với mức độ nghiệm trọng hơn so với loại PFIC1. Người bệnh có nguy cơ cao phát triển ung thư biểu mô tế bào gan.
- Loại 3 (PFIC3) chỉ khởi phát các triệu chứng liên quan đến bệnh gan nhưng muộn hơn so với loại PFIC1 và PFIC2. Người bệnh thường tiến triển suy gan trước tuổi trưởng thành.
Độ phổ biến
Tỷ lệ bị ứ mật trong gan tiến triển gia đình ước tính 1/50.000–1/100.000 người trên toàn thế giới. Trong đó, người Inuit tại Đan Mạch và người Amish tại Hoa Kỳ thường mắc bệnh loại PFIC1.
Nguyên nhân
Ứ mật trong gan tiến triển gia đình do đột biến trong nhiều gen gây ra.
Đột biến gen ATP8B1 gây ra ứ mật trong gan tiến triển gia đình loại 1 (PFIC1). Gen ATP8B1 cung cấp hướng dẫn tạo ra protein giúp duy trì cân bằng nội môi axit mật, quá trình này quan trọng với chức năng tiết mật và hoạt động bình thường của tế bào gan. Protein ATP8B1 tham qua vận chuyển chất béo qua màng tế bào. Đột biến gen ATP8B1 khiến axit mật tích tụ trong tế bào gan đến mức làm hỏng tế bào rồi tiến triển thành bệnh gan. Protein ATP8B1 hiện diện trong khắp cơ thể, người ta chưa rõ vì sao đột biến gen gây ra biểu hiện tầm vóc thấp và điếc.
Đột biến gen ABCB11 ứ mật trong gan tiến triển gia đình loại 2 (PFIC2). Gen ABCB11 cung cấp hướng dẫn tạo ra protein bơm xuất muối mật (Bile Salt Export Pump - BSEP). Protein BSEP nằm trên màng tế bào gan để vận chuyển muối mật ra khỏi gan rồi đẩy chúng vào túi mật. Đột biến gen ABCB11 khiến muối mật tích tụ trong tế bào gan đến mức làm hỏng tế bào rồi gây ra các triệu chứng bệnh.
Đột biến gen ABCB4 ứ mật trong gan tiến triển gia đình loại 3 (PFIC3). Gen ABCB4 cung cấp hướng dẫn tạo ra protein đa kháng thuốc 3 (Multidrug Resistance Protein 3 - MDR3). Protein MDR3 nằm trên màng tế bào gan, nó giải phóng phospholipid vào mật để liên kết với axit mật. Axit mật không liên kết với phospholipid sẽ trở nên độc hại. Đột biến gen ABCB4 dẫn đến thiếu phospholipid, nên axit mật tự do tích tụ đến mức tổn thương tế bào gan, dẫn đến các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh gan.
Một số trường hợp mắc bệnh không mang đột biến gen ATP8B1, ABCB11 hoặc ABCB4. Người ta vẫn chưa rõ nguyên nhân gây bệnh.
Chẩn đoán
Bệnh gây suy giảm chức năng giải độc gan và mật, dẫn đến tích tụ của các chất độc hại trong cơ thể. Người bệnh biểu hiện các triệu chứng như ngứa, vàng da, rối loạn tiêu hóa và dễ bị nhiễm trùng.
Trường hợp nghi ngờ mắc bệnh, bác sĩ sẽ thực hiện một số xét nghiệm như:
- Xét nghiệm hình ảnh (siêu âm, CT hoặc MRI) đánh giá bất thường gan và mật
- Xét nghiệm chức năng gan và mật nhằm xác định mức độ tăng enzyme gan, bilirubin, cholesterol và axit mật
- Xét nghiệm di truyền tìm đột biến gen ATP8B1, ABCB11 hoặc ABCB4 gây bệnh
Điều trị
Hiện nay chưa có phương pháp điều trị hoàn toàn ứ mật trong gan tiến triển gia đình. Mục tiêu điều trị chủ yếu tập trung giảm triệu chứng và ngăn ngừa các biến chứng.
Các phương pháp điều trị thông thường bao gồm:
- Thuốc giảm ngứa (cholestyramine, ursodeoxycholic acid, rifampin) đồng thời cải thiện chức năng gan
- Chế độ ăn uống lành mạnh, đầy đủ các nhóm dinh dưỡng, đặc biệt các vitamin và khoáng chất giúp tăng cường chức năng gan và hệ thống miễn dịch
- Thay huyết tương hoặc truyền dịch giải độc gan để giảm mức bilirubin và các chất độc tích tụ trong máu
Trường hợp gan bị tổn thương nghiêm trọng không đáp ứng với các liệu pháp điều trị trên, người bệnh có thể phẫu thuật cắt bỏ hoặc ghép gan.
Dạng di truyền
Ứ mật trong gan tiến triển gia đình di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, bệnh chỉ biểu hiện khi có cả hai bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng bố mẹ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.
Phòng ngừa
Bệnh ứ mật trong gan tiến triển gia đình di truyền lặn đột biến gen ATP8B1, ABCB11 hoặc ATP8B1, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.
Các tên gọi khác
- ABCB11-related intrahepatic cholestasis
- ABCB4-related intrahepatic cholestasis
- ATP8B1-related intrahepatic cholestasis
- BSEP deficiency
- Byler disease
- Byler syndrome
- FIC1 deficiency
- Low γ-GT familial intrahepatic cholestasis
- MDR3 deficiency
References
- Genetic Testing Information. Progressive familial intrahepatic cholestasis. Retrieved March 31, 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0268312/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Progressive familial intrahepatic cholestasis type 2. Retrieved March 31, 2023 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/1288/progressive-familial-intrahepatic-cholestasis-type-2
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. CHOLESTASIS, PROGRESSIVE FAMILIAL INTRAHEPATIC, 1. Retrieved March 31, 2023 from https://omim.org/entry/211600
- U.S National Library of Medicine. Progressive familial intrahepatic cholestasis. Retrieved March 31, 2023 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/progressive-familial-intrahepatic-cholestasis/
- Children's Hospital of Philadelphia. Progressive Familial Intrahepatic Cholestasis (PFIC). Retrieved March 31, 2023 from https://www.chop.edu/conditions-diseases/progressive-familial-intrahepatic-cholestasis-pfic
- Frontiers. Case series of progressive familial intrahepatic cholestasis type 3: Characterization of variants in ABCB4 in China. Retrieved March 31, 2023 from https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fmed.2022.962408/full
- Johns Hopkins Medicine. Progressive familial intrahepatic cholestasis. Retrieved March 31, 2023 from https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/progressive-familial-intrahepatic-cholestasis
- National Institute of Health. Progressive Familial Intrahepatic Cholestasis. Retrieved March 31, 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK559317/
- National Organization for Rare Disorders. Progressive familial intrahepatic cholestasis 1. Retrieved March 31, 2023 from https://rarediseases.org/gard-rare-disease/progressive-familial-intrahepatic-cholestasis-1/
- Orphanet. Progressive familial intrahepatic cholestasis type 2. Retrieved March 31, 2023 from https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?Expert=79304&lng=EN