Rối loạn chuyển hóa axit propionic
Rối loạn chuyển hóa axit propionic (propionic acidemia) là bệnh di truyền khiến cơ thể xử lý sai một số protein và chất béo. Bệnh thuộc nhóm rối loạn axit hữu cơ. Cơ thể người bệnh có nồng độ axit tích tụ trong máu, nước tiểu, các mô tăng cao, từ đó dẫn đến gây độc và nhiều vấn đề sức khỏe nghiêm trong.
Biểu hiện lâm sàng
Rối loạn chuyển hóa axit propionic thường khởi phát trong vòng vài ngày sau sinh với những triệu chứng bao gồm:
- Bú kém
- Nôn mửa
- Chán ăn
- Yếu cơ
- Hạ huyết áp
Nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, bệnh sẽ tiến triển nghiêm trọng hơn với các biến chứng như bệnh tim, co giật, hôn mê và có thể tử vong. Một vài trường hợp trẻ mắc bệnh bị thiểu năng trí tuệ và chậm phát triển. Ngoài ra, khi người bệnh nhịn ăn trong thời gian dài, sốt hoặc nhiễm trùng cũng là nguyên nhân khiến bệnh khởi phát.
Độ phổ biến
Theo thống kê, tỉ lệ mắc rối loạn chuyển hóa axit propionic tại Mỹ khoảng 1/100.000 trường hợp. Bệnh phổ biến hơn tại một số vùng và nhóm dân cư như người Inuit sống tại Greenland, cộng đồng người Amish và người Ả Rập Saudi.
Nguyên nhân
Đột biến gen PCCA và PCCB gây ra rối loạn chuyển hóa axit propionic. Những gen này cung cấp hướng dẫn tạo ra hai tiểu đơn vị của enzyme propionyl-CoA carboxylase tham gia vào quá trình phân giải axit amin . Ngoài ra, enzyme cũng phân giải một số loại chất béo và cholesterol trong cơ thể.
Đột biến gen PCCA và PCCB khiến enzyme mất chức năng, nên quá trình phân giải chất trong cơ thể bị gián đoạn. Do đó, propionyl-CoA và những hợp chất có khả năng gây hại khác tích tụ trong cơ thể. Theo thời gian, chúng gây tổn thương não, hệ thần kinh và các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác.
Ảnh: Axit amin
Nguồn: Darryl Leja, NHGRI
Chẩn đoán
Trong vòng 24–48 giờ sau khi sinh, trẻ được lấy máu gót chân để thực hiện sàng lọc sơ sinh nhằm phát hiện tình trạng rối loạn chuyển hóa axit propionic và các bệnh lý khác.
Nếu kết quả sàng lọc sơ sinh cho thấy nguy cơ cao rối loạn chuyển hóa axit propionic, bác sĩ sẽ cho em bé làm thêm xét nghiệm để làm rõ. Điều quan trọng cần lưu ý là kết quả sàng lọc nguy cơ cao không đồng nghĩa với kết luận em bé mắc bệnh. Kết quả nguy cơ cao có thể do mẫu máu ban đầu được thu quá ít hoặc quá sớm. Tuy nhiên, cha mẹ nên nhớ đưa trẻ tái khám theo đúng lịch hẹn để làm xét nghiệm xác nhận. Nếu không được điều trị, rối loạn chuyển hóa axit propionic có thể ảnh hưởng sức khỏe của trẻ rõ rệt ngay sau khi sinh, xét nghiệm tiếp theo phải được tiến hành càng sớm càng tốt để xác định xem liệu trẻ có mắc bệnh hay không.
Xét nghiệm tiếp theo sẽ bao gồm kiểm tra mẫu nước tiểu và máu của bé để tìm mức độ axit và chất độc có hại. Một số axit và độc tố tích tụ trong cơ thể khi trẻ mắc bệnh axit hữu cơ, vì vậy nghiên cứu mức độ của các chất này có thể giúp bác sĩ xác định xem bé có mắc bệnh hay không. Nồng độ acylcarnitine cao trong máu hoặc axit hữu cơ trong nước tiểu có thể là dấu hiệu của rối loạn chuyển hóa axit propionic. Đôi khi, bác sĩ cần xét nghiệm một mẫu da rất nhỏ. Xét nghiệm di truyền phát hiện các đột biến gen PCCA hoặc PCCB gây bệnh giúp bác sĩ xác nhận các kết quả chẩn đoán.
Ngoài ra, bệnh có thể được chẩn đoán trước sinh bằng những phương pháp như:
- Xét nghiệm ADN của thai nhi bằng dịch ối để tìm đột biến gen PCCA và PCCB gây bệnh
- Đo nồng độ các chất chuyển hóa đặc trưng trong nước ối
- Đo hoạt động của enzyme propionyl-CoA carboxylase
Điều trị
Hiện nay, chưa có phương pháp điều trị hoàn toàn rối loạn chuyển hóa axit propionic, các liệu pháp chủ yếu giúp giảm triệu chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống bệnh nhân. Phương pháp điều trị lâu dài bao gồm chế độ ăn ít protein và bổ sung thêm biotin. Biotin là một nhóm phức hợp vitamin B có chức năng chuyển hóa một số axit béo và axit amin. Ngoài ra, bệnh nhân cần được cung cấp thêm dinh dưỡng thông như glucose và lipid thông qua tiêm tĩnh mạch.
Đối với người bệnh có triệu chứng nặng, phương pháp điều trị bao gồm:
- Chạy thận nhân tạo
- Lọc màng bụng
- Tiêm bicarbonate tĩnh mạch
- Sử dụng thuốc kháng sinh metronidazole
- Ghép gan
Trẻ sơ sinh và trẻ em mắc bệnh này có thể bị thiếu carnitine thứ phát. Carnitine là chất tham gia vào quá trình trao đổi và sử dụng axit béo. Do đó, liệu pháp cho trẻ bao gồm sử dụng L-Carnitine (carnitine hoặc levocarnitine).
Dạng di truyền
Rối loạn chuyển hóa axit propionic di truyền theo kiểu lặn trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, bệnh chỉ biểu hiện khi có cả hai bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng bố mẹ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.
Phòng ngừa
Rối loạn chuyển hóa axit propionic di truyền lặn do đột biến gen PCCA và PCCB, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Người thuộc nhóm nguy cơ mắc bệnh cần khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ.
Các tên gọi khác
- Hyperglycinemia with ketoacidosis and leukopenia
- Ketotic glycinemia
- Ketotic hyperglycinemia
- PCC deficiency
- PROP
- Propionicacidemia
- Propionyl-CoA carboxylase deficiency
References
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Propionic acidemia. Retrieved 14 September 2023 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/467/propionic-acidemia
- Catalog of Genes and Diseases from OMIM. PROPIONIC ACIDEMIA. Retrieved 14 September 2023 from https://omim.org/entry/606054
- U.S National Library of Medicine. Propionic acidemia. Retrieved 14 September 2023 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/propionic-acidemia/#resources
- Children's Hospital of Philadelphia. Propionic Acidemia. Retrieved 14 September 2023 from https://www.chop.edu/conditions-diseases/propionic-acidemia
- MalaCards. Propionic Acidemia (PA-1). Retrieved 14 September 2023 from https://www.malacards.org/card/propionic_acidemia
- Mayo Clinic. GENE THERAPY FOR PROPIONIC ACIDEMIA. Retrieved 14 September 2023 from https://www.mayo.edu/research/labs/virology-vector-vaccine-engineering/research/gene-therapy-propionic-acidemia
- National Institute of Health. Propionic Acidemia. Retrieved 14 September 2023 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK92946/
- National Organization for Rare Disorders. Propionic Acidemia. Retrieved 14 September 2023 from https://rarediseases.org/rare-diseases/propionic-acidemia/
- Orphanet. Propionic acidemia. Retrieved 14 September 2023 from https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/OC_Exp.php?Lng=GB&Expert=35
- Baby's first test. Propionic Acidemia. Retrieved 26 September 2023 from https://www.babysfirsttest.org/newborn-screening/conditions/propionic-acidemia