Xơ cứng teo cơ một bên
Xơ cứng teo cơ một bên (Amyotrophic Lateral Sclerosis – ALS) là bệnh ảnh hưởng đến các tế bào thần kinh vận động có xu hướng tiến triển nghiêm trọng theo thời gian. Tế bào thần kinh vận động là những tế bào thần kinh chuyên biệt trong tủy sống và não, chúng có chức năng kiểm soát chuyển động của cơ. Trên những người mắc bệnh xơ cứng teo cơ một bên, tế bào thần kinh vận động chết theo thời gian khiến cho cơ yếu đi và mất dần khả năng cử động, cuối cùng cơ hô hấp ngừng hoạt động dẫn đến tử vong.
Ảnh: Cấu trúc bên trong của não
Nguồn: Terese Winslow
Xơ cứng teo cơ một bên thường được gọi là bệnh Lou Gehrig—tên một huyền thoại bóng chày nổi tiếng đã chết vì căn bệnh này. Bệnh không gây đau đớn hay lây truyền sang những người xung quanh. Tuy nhiên, một điều khó khăn nhất cho bệnh nhân là dù xơ cứng teo cơ một bên phá hủy chức năng vận động của hệ thần kinh trung ương, họ vẫn nhận thức được đến giây phút cuối cùng.
Bệnh xơ cứng teo cơ một bên được phân thành hai loại dựa trên triệu chứng lâm sàng cũng như nguyên nhân di truyền bao gồm:
- Đơn lẻ: dạng phổ biến nhất, chiếm đến 90–95% trường hợp. Những ca bệnh thường xuất hiện ngẫu nhiên, không có nguyên nhân rõ ràng và không có tiền sử gia đình mắc xơ cứng teo cơ một bên. Bệnh thường khởi phát bệnh trong độ tuổi cuối 50 và đầu 60 tuổi.
- Gia đình: dạng bệnh chỉ ảnh hưởng đến một số ít người với tỷ lệ khoảng 5–10%. Bệnh xuất hiện trên những người có tiền sử gia đình mắc xơ cứng teo cơ một bên hoặc bệnh liên quan như sa sút trí tuệ tiền đình thái dương (FTD). Các dấu hiệu và triệu chứng thường xuất hiện lần đầu tiên trong độ tuổi cuối 40 hoặc đầu 50.
Người ta ghi nhận rất ít trường hợp bệnh xơ cứng teo cơ di truyền khởi phát trong giai đoạn trẻ em hoặc thiếu niên.
Biểu hiện lâm sàng
Các dấu hiệu và triệu chứng đầu tiên của xơ cứng teo cơ một bên có thể khó thấy và giống với các bệnh lý khác, do đó bệnh nhân hiếm khi để ý và thường bỏ qua chúng.
Cơ
Triệu chứng lâm sàng của bệnh tùy thuộc vào loại tế bào thần kinh vận động chịu ảnh hưởng. Hai loại tế bào thần kinh vận động bao gồm:
- Tế bào thần kinh vận động trên: tế bào thần kinh vận động trong não và tủy sống thực hiện chức năng gửi tín hiệu đến các tế bào thần kinh vận động thấp hơn. Những bất thường trong tế bào này gây ra triệu chứng cứng cơ.
- Tế bào thần kinh vận động dưới: tế bào thần kinh vận động trong thân não (phần dưới của não) và tủy sống. Chúng nhận được tín hiệu từ các tế bào thần kinh vận động phía trên và gửi thông tin đến cơ bắp. Những bất thường trong tế bào này gây ra triệu chứng yếu cơ.
Thông thường, xơ cứng teo cơ một bên ảnh hưởng đến cả tế bào thần kinh vận động trên và dưới, từ đó các triệu chứng sớm xuất hiện như:
- Cơ co giật
- Chuột rút
- Cứng hoặc yếu cơ
Khi bệnh tiến triển, cơ bắp trở nên yếu đi, cánh tay và chân bắt đầu trông gầy hơn do các mô cơ teo lại. Theo thời gian, bệnh nhân không thể tự đi lại, họ phụ thuộc vào xe lăn và trợ giúp từ những người xung quanh trong chăm sóc cá nhân và các việc thường ngày khác.
Hô hấp
Người mắc xơ cứng teo cơ một bên có thể cảm thấy khó thở do bệnh ảnh hưởng đến các cơ di chuyển ngực, phổi như cơ hoành và cơ liên sườn. Một số triệu chứng về hô hấp có thể xuất hiện bao gồm:
- Khó thở, ngay cả khi nghỉ ngơi
- Ho yếu
- Tiết nhiều nước bọt
- Không thể nằm thẳng trên giường
- Nhiễm trùng ngực và viêm phổi tái phát
- Suy hô hấp
Phần lớn người mắc xơ cứng teo cơ một bên tử vong do suy hô hấp trong vòng 2–10 năm sau khi các dấu hiệu và triệu chứng bắt đầu xuất hiện. Tuy nhiên, mức độ tiến triển rất khác nhau giữa từng bệnh nhân.
Bộ phận khác
Người bệnh có thể mắc chứng nói ngọng, sau đó phát triển thành chứng khó nhai hoặc nuốt. Lượng thức ăn hấp thu giảm kèm nhu cầu tiêu thụ cao có thể khiến bệnh nhân suy dinh dưỡng. Các vấn đề về trí nhớ phát triển trên khoảng một nửa số bệnh nhân được chẩn đoán mắc bệnh và thường có mức độ nhẹ.
Xơ cứng teo cơ một bên không ảnh hưởng đến các bộ phận sau:
- Sinh dục
- Ruột
- Bàng quang
- Năm giác quan (thị giác, thính giác, vị giác, khứu giác và xúc giác)
Độ phổ biến
Người ta ghi nhận tỉ lệ mắc bệnh xơ cứng teo cơ một bên khoảng 2–5/100.000 người trên toàn thế giới và khoảng 5.000 ca bệnh được chẩn đoán mỗi năm tại Hoa Kỳ.
Nguyên nhân
Người ta tìm thấy một số đột biến gây ra bệnh xơ cứng teo cơ một bên di truyền trong gia đình và góp phần gây ra các bệnh đơn lẻ. Trong đó, đột biến gen C9orf72 chiếm 30–40% trường hợp tại Mỹ và châu Âu, đột biến gen SOD1 chiếm 15–20% trường hợp trên toàn thế giới, mỗi đột biến gen TARDBP và FUS chiếm 5% trường hợp. Ngoài ra, các gen khác có thể liên quan đến bệnh xơ cứng teo cơ một bên nhưng tỉ lệ rất nhỏ.
Các gen C9orf72, SOD1, TARDBP và FUS giữ vai trò “then chốt” trong hoạt động của tế bào thần kinh vận động cũng như các tế bào khác. Hiện nay, người ta vẫn chưa biết rõ những đột biến gen này ảnh hưởng như thế nào đến quá trình phá hủy tế bào thần kinh vận động, nhưng họ cho rằng những tế bào này có kích thước lớn nên chúng có thể nhạy cảm hơn với những bất thường trong chức năng. Phần lớn tế bào thần kinh vận động trên bệnh nhân có tích tụ các cụm protein, nhưng người ta cũng chưa biết liệu những cụm protein này gây ra bệnh xơ cứng teo cơ một bệnh hay chúng là sản phẩm phụ của tế bào sắp chết.
Trong một số trường hợp, người ta tìm ra được cơ chế gây ra bệnh xơ cứng teo cơ một bên. Một số đột biến gen ảnh hưởng đến quá trình phát triển các sợi trục thần kinh, dẫn đến quá trình truyền tín hiệu đến cơ không diễn ra nên cơ yếu và teo đi. Vài đột biến gen làm chậm quá trình truyền tín hiệu trên sợi trục tế bào thần kinh vận động, nên tế bào giảm chức năng và chết dần. Ngoài ra, một số đột biến khác có thể ngăn chặn hoạt động phân hủy các chất độc hại, do đó chất độc tích tụ nhiều đến mứuc gây tổn thương tế bào thần kinh rồi cuối cùng tế bào chết đi.
Nguyên nhân gây ra bệnh xơ cứng teo cơ một bên đơn lẻ vẫn chưa rõ ràng, tuy nhiên người ta cho rằng nó có thể liên quan đến những tương tác giữa yếu tố di truyền và môi trường. Tác động môi trường có thể thêm, xóa hoặc thay đổi trình tự nucleotide trên ADN, từ đó chúng làm thay đổi cấu trúc và chức năng của protein hoặc ngăn cản quá trình tạo protein. Một số đột biến di truyền có thể gây ra bệnh xơ cứng teo cơ một bên đơn lẻ nhưng người ta chưa thể xác định được tất cả các đột biến di truyền cũng như cơ chế gây bệnh của chúng.
Chẩn đoán
Hiện nay, chưa có xét nghiệm cụ thể nhằm chẩn đoán bệnh xơ cứng teo cơ một bên. Thông thường bác sĩ sẽ xem xét tiền sử bệnh, triệu chứng lâm sàng và thực hiện một số xét nghiệm chuyên biệt bao gồm:
- Xét nghiệm trong phòng thí nghiệm: bao gồm xét nghiệm máu, nước tiểu và xét nghiệm chức năng tuyến giáp.
- Sinh thiết cơ hoặc thần kinh: bác sĩ sẽ lấy một mẫu mô hoặc tế bào ra khỏi cơ thể rồi kiểm tra dưới kính hiển vi.
- Chọc dò tủy sống: bác sĩ đặt một cây kim đặc biệt vào vùng lưng dưới tại khu vực xung quanh tủy sống. Sau đó, họ sẽ hút một lượng nhỏ dịch não tủy (CSF) rồi kiểm tra xem chúng có nhiễm trùng hoặc gặp vấn đề khác không.
- X-ray: phương pháp sử dụng chùm năng lượng cao quét qua vật nhằm tạo ra hình ảnh của các mô bên trong, xương và các cơ quan.
- Chụp cộng hưởng từ (MRI): phương pháp sử dụng nam châm lớn, tần số vô tuyến và máy tính nhằm tạo ra hình ảnh chi tiết của các cơ quan và cấu trúc bên trong cơ thể.
- Các xét nghiệm điện cơ như đo điện cơ (EMG) và ghi điện cơ (NCS): bác sĩ sẽ chèn các điện cực vào cơ hoặc đặt chúng lên vùng da phía trên cơn nhằm ghi lại hoạt động điện và các phản ứng của cơ, từ đó bác sĩ chẩn đoán các rối loạn cơ cũng như tế bào thần kinh vận động.
Ảnh: Chọc ống sống tủy xương
Nguồn: National Cancer Institute
Điều trị
Các phương pháp điều trị không thể giúp hồi phục hoàn toàn chức năng của các cơ quan chịu ảnh hưởng nhưng chúng có thể làm triệu chứng bệnh tiến triển chậm hơn. Ngoài ra, các phương pháp điều trị có thể giúp ngăn ngừa biến chứng và hỗ trợ bệnh nhân có cuộc sống thoải mái hơn.
Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm đã phê duyệt ba loại thuốc điều trị bệnh xơ cứng teo cơ một bên bao gồm:
- Riluzole (Rilutek, Exservan, Tiglutik): loại thuốc đường uống này có thể giúp bệnh nhân tăng thời gian sống lên khoảng 25%. Tuy nhiên, thuốc có thể gây ra tác dụng phụ như chóng mặt, các vấn đề tiêu hóa và gan. Do đó, bác sĩ thường theo dõi chức năng gan khi cho bệnh nhân dùng thuốc này.
- Edaravone (Radicava):Thuốc có thể sử dụng qua đường uống hoặc truyền qua tĩnh mạch trên cánh tay. Nó có công dụng hạn chế suy giảm chức năng của cơ và các bộ phận liên quan. Khi bệnh nhân dùng thuốc, một số tác dụng có thể xuất hiện như bầm tím, nhức đầu và đi lại khó khăn.
- Natri phenylbutyrate-taurursodiol (Relyvrio): thuốc được FDA phê duyệt vào năm 2022, nó cũng có tác dụng hạn chế suy giảm chức năng của các cơ quan. Người ta ghi nhận thuốc có thể giúp bệnh nhân kéo dài thời gian sống thêm khoảng 6 tháng. Khi dùng thuốc, bệnh nhân có thể gặp các tác dụng phụ như tiêu chảy, đau bụng, buồn nôn và nhiễm trùng đường hô hấp trên.
Khi bệnh nhân gặp các vấn đề hô hấp, di chuyển và cử động miệng, bác sĩ có thể chỉ định họ thực hiện các liệu pháp hỗ trợ bao gồm:
- Hỗ trợ hơi thở: bác sĩ có thể kiểm tra hoạt động hô hấp thường xuyên và cung cấp máy trợ thở cho bệnh nhân vào ban đêm.
- Vật lí trị liệu: nhà vật lí trị liệu có thể cho bệnh nhân luyện tập các động tác đơn giản giúp duy trì hệ tim mạch, sức mạnh cơ và khả năng di chuyển càng lâu càng tốt.
- Trị liệu ngôn ngữ: chuyên gia trị liệu ngôn ngữ có thể dạy bệnh nhân các kỹ thuật giúp họ dễ dàng giao tiếp hơn như sử dụng bảng chữ cái, bút, điện thoại thông minh,...
- Hỗ trợ dinh dưỡng: các thành viên trong gia đình hoặc người chăm sóc nên đảm bảo cho bệnh nhân ăn những thực phẫu dễ nuốt nhưng vẫn đáp ứng nhu cầu dinh dưỡng. Người bệnh cũng có thể chọn đặt ống truyền thức ăn khi họ không thể nuốt được.
Dạng di truyền
Khoảng 90–95% các trường hợp bệnh xơ cứng teo cơ một bên xuất hiện đơn lẻ, do đó chúng không di truyền. Khoảng 5–10% trường hợp còn lại có khả năng di truyền theo gia đình. Nguyên nhân thường do đột biến trên một số gen gây ra, do đó kiểu di truyền này khác nhau giữa các bệnh nhân và tùy thuộc vào gen đột biến.
Phần lớn các trường hợp đều được di truyền theo kiểu gen trội trên nhiễm sắc thể thường. Do đó, một bản sao của gen trong mỗi tế bào đủ để gây ra bệnh.
Một số ít trường hợp di truyền theo kiểu lặn nhiễm sắc thể thường. Do đó, bệnh chỉ biểu hiện khi có cả hai bản sao của gen đột biến trong mỗi tế bào. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng họ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.
Một vài trường hợp hiếm gặp di truyền theo kiểu trội liên kết với X. Nữ giới có hai nhiễm sắc thể X nên chỉ cần đột biến trên một trong hai bản sao của gen trong mỗi tế bào là đủ gây ra bệnh. Nam giới chỉ có một nhiễm sắc thể X, do đó đột biến trên bản sao duy nhất của gen trong mỗi tế bào sẽ gây bệnh. Trong phần lớn các trường hợp, nam giới có xu hướng phát bệnh sớm hơn và có tuổi thọ ngắn so với nữ giới. Một đặc điểm quan trọng của di truyền liên kết với X là người cha không thể truyền các đặc điểm liên kết với X cho con trai mình.
Phòng ngừa
Bệnh xơ cứng teo cơ một bệnh có cơ chế di truyền phức tạp, do đó gia đình nên đi khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kì nếu có thành viên mắc bệnh. Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền nhằm đảm bảo sinh con khỏe mạnh.
Trường hợp bệnh di truyền trội trên nhiễm sắc thể thường, nếu cha hoặc mẹ mắc bệnh, con sinh ra sẽ có 50% khả năng di truyền bệnh. Do đó, để bảo đảm 100% khả năng con không bị bệnh, cha mẹ có thể chọn phương pháp thụ tinh nhân tạo IVF và sàng lọc phôi PGS/PGD.
Trường hợp bệnh di truyền lặn, cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con.
Trường hợp bệnh di truyền liên kết X, các mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để có kế hoạch cho con.
Các tên gọi khác
- ALS
- Amyotrophic lateral sclerosis with dementia
- Charcot disease
- Dementia with amyotrophic lateral sclerosis
- Lou Gehrig disease
- Motor neuron disease, amyotrophic lateral sclerosis
References
- Genetic Testing Information. Amyotrophic lateral sclerosis. Retrieved January 24, 2024 from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gtr/conditions/C0002736/
- Genetic and Rare Diseases Information Center. Amyotrophic lateral sclerosis. Retrieved January 24, 2024 from https://rarediseases.info.nih.gov/diseases/5786/amyotrophic-lateral-sclerosis
- Cleveland Clinic. Amyotrophic Lateral Sclerosis (ALS). Retrieved January 24, 2024 from https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/16729-amyotrophic-lateral-sclerosis-als
- Johns Hopkins Medicine. Amyotrophic Lateral Sclerosis (ALS). Retrieved January 24, 2024 from https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/amyotrophic-lateral-sclerosis-als
- Mayo Clinic. Amyotrophic lateral sclerosis (ALS). Retrieved January 24, 2024 from https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/amyotrophic-lateral-sclerosis/
- MedlinePlus. Amyotrophic lateral sclerosis. Retrieved January 24, 2024 from https://medlineplus.gov/genetics/condition/amyotrophic-lateral-sclerosis/