Rối loạn chuyển hóa porphyrin

Tỷ lệ mắc rối loạn chuyển hóa porphyrin vẫn chưa được thống kê chính xác do nhiều người mang đột biến gen liên quan đến bệnh nhưng không biểu hiện triệu chứng.

Rối loạn chuyển hóa porphyrin cấp tính ở gan thường gặp tại các nước Bắc Âu (ví dụ như Thụy Điển, Vương quốc Anh). Rối loạn chuyển hóa tiền chất porphyrin di truyền đã được báo cáo chủ yếu tại Châu Âu và Bắc Mỹ. Rối loạn chuyển hóa porphyrin kết hợp phổ biến nhất ở người Afrikaner (Nam Phi) với tỷ lệ mắc bệnh khoảng 3/1.000 người.

Rối loạn chuyển hóa porphyrin xảy ra khi có sự thay đổi của một trong các enzyme tham gia vào quy trình sản xuất phân tử heme. Các enzyme liên quan đến bệnh do 8 gen sau tạo ra, bao gồm: ALAD, ALAS2, CPOX, FECH, HMBS, PPOX, UROD và UROS.

Những gen này cung cấp hướng dẫn tạo ra các enzyme cần thiết cho quy trình sản xuất phân tử heme. Đột biến gen làm giảm hoạt động của enzyme, từ đó hạn chế lượng heme mà cơ thể sản xuất ra. Do đó, porphyrin và tiền chất porphyrin được hình thành trong quá trình sản xuất heme tích tụ bất thường trong gan và các cơ quan khác. Khi tích tụ trong da và tương tác với ánh sáng mặt trời, chúng sẽ gây ra các dạng rối loạn chuyển hóa porphyrin da. Các dạng cấp tính của bệnh xảy ra khi porphyrin và tiền chất porphyrin tích tụ đến mức làm tổn thương hệ thần kinh.

Ảnh: Giải phẫu gan người
Nguồn: Terese Winslow LLC

20% người mắc dạng rối loạn chuyển hóa porphyrin biểu hiện muộn trên da mang đột biến gen UROD và có khả năng di truyền. Các trường hợp còn lại không liên quan đến biến đổi di truyền, chúng được phân loại đơn lẻ.

Nhiều yếu tố góp phần tăng nguy cơ phát triển dạng đơn lẻ, bao gồm:

• Tăng lượng sắt trong gan
• Người mắc bệnh huyết sắc tố di truyền do đột biến gen HFE
• Sử dụng rượu, bia
• Hút thuốc
• Nhiễm virus viêm gan C hoặc HIV
• Tác động của một số hormone
• Căng thẳng
• Nhịn ăn trong thời gian dài

Bệnh được chẩn đoán dựa vào triệu chứng cụ thể của mỗi người. Ngoài ra, bác sĩ có thể chỉ định một số xét nghiệm hỗ trợ chẩn đoán như:

Xét nghiệm porphyria

Xét nghiệm đo lượng porphyrin, tiền chất porphyrin trong máu, nước tiểu hoặc phân. Nó có thể được thực hiện trong quá trình điều trị nhằm theo dõi tiến triển bệnh.

Xét nghiệm di truyền

Xét nghiệm xác định những thay đổi trong gen. Rối loạn chuyển hóa porphyrin có thể di truyền trong gia đình, do đó các thành viên nên thực hiện xét nghiệm nếu có thành viên mắc bệnh.

Một số phương pháp điều trị được áp dụng tùy thuộc vào loại bệnh và mức độ nghiêm trọng của triệu chứng, bao gồm:

• Thuốc giảm triệu chứng
• Lấy máu tĩnh mạch
• Tránh tiếp xúc với ánh nắng mặt trời
• Thực hiện chế độ ăn uống cân bằng, tránh nhịn ăn hoặc ăn kiêng
• Không hút thuốc
• Tránh sử dụng rượu bia
• Phẫu thuật ghép gan, ghép tủy

Bên cạnh đó, người bệnh cần thực hiện kiểm tra sức khỏe tổng quát định kỳ nhằm ngăn ngừa các biến chứng như thiếu máu, ung thư gan và suy thận.

Di truyền trội trên nhiễm sắc thể thường

Một người mang gen đột biến liên quan đến bệnh sẽ làm suy giảm hoạt động của enzyme cần thiết cho con đường tạo ra heme. Do đó, người bệnh có nguy cơ cao phát triển triệu chứng.

Dạng rối loạn di truyền trội trên nhiễm sắc thể thường, bao gồm:

• Rối loạn chuyển hóa Porphyrin từng cơn
• Rối loạn chuyển hóa porphyrin cấp tính ở gan
• Rối loạn chuyển hóa tiền chất porphyrin di truyền
• Rối loạn chuyển hóa Porphyrin kết hợp
• Một vài trường hợp rối loạn chuyển hóa porphyrin biểu hiện muộn trên da

Di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường

Trường hợp này, mỗi tế bào mang cả hai bản sao của gen đột biến. Bệnh nhân mắc bệnh lặn trên nhiễm sắc thể thường sẽ có bố và mẹ mang một bản sao của gen đột biến, nhưng bố mẹ ít khi biểu hiện triệu chứng bệnh.

Dạng rối loạn di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường, bao gồm:

• Rối loạn chuyển hóa tiền chất porphyrin do thiếu axit delta-aminolevulinic
• Rối loạn chuyển hóa porphyrin sinh hồng cầu bẩm sinh
• Một số trường hợp rối loạn chuyển hóa porphyrin cấp tính ở gan

Di truyền trội liên-kết-X

Bệnh gây ra bởi đột biến gen ALAS2, nó có kiểu di truyền trội liên kết với nhiễm sắc thể giới tính X. Nam giới chỉ có một nhiễm sắc thể X, do đó một bản sao của gen FGD1 đột biến trong mỗi tế bào đủ gây ra bệnh và các triệu chứng nghiêm trọng hơn nữ giới mắc bệnh. Người cha bị bệnh không truyền tính trạng này cho con trai. Phụ nữ mang hai nhiễm sắc thể X, đột biến tại một bản sao của gen ALAS2 thường chỉ gây ra các triệu chứng nhẹ.

Các trường hợp khác

Đột biến gen UROD liên quan đến cả rối loạn chuyển hóa porphyrin biểu hiện muộn trên da và rối loạn chuyển hóa porphyrin sinh hồng cầu-gan. Người thừa hưởng một bản sao gen UROD đột biến có nguy cơ mắc bệnh rối loạn chuyển hóa porphyrin biểu hiện muộn trên da cao hơn so với người bình thường. Trường hợp thừa hưởng cả hai bản sao gen UROD đột biến trong mỗi tế bào, họ sẽ phát triển chứng rối loạn chuyển hóa porphyrin sinh hồng cầu-gan.

Trường hợp bệnh di truyền trội trên nhiễm sắc thể thường, nếu cha hoặc mẹ mắc bệnh, con sinh ra sẽ có 50% khả năng di truyền bệnh. Do đó, để bảo đảm 100% khả năng con không bị bệnh, cha mẹ có thể chọn phương pháp thụ tinh nhân tạo IVF và sàng lọc phôi PGS/PGD.

Bệnh có khả năng di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường. Cha mẹ mang đột biến dị hợp nên gần như không có biểu hiện bệnh, do đó rất khó phát hiện cho đến khi sinh con. Để chủ động phòng ngừa, cha mẹ nên làm xét nghiệm sàng lọc gen lặn để chủ động cho tương lai của con.

Các cặp vợ chồng trước khi mang thai cần tư vấn và xét nghiệm di truyền đảm bảo sinh con khỏe mạnh. Các thành viên trong gia đình nên khám sức khỏe và tầm soát bệnh định kỳ nếu có thành viên mắc bệnh.

• Hematoporphyria
• Porphyrin disorder